BdSpinoza

Heen en weer geslingerd door de film over Spinoza

Gisteren kregen we (d.i. de pers) in een goedgevulde zaal 1 in het Amsterdamse Pathé City Theater de film te zien die Robin Lutz maakte: Spinoza. Een vrije denker. Vooraf heb je de licht gespannen verwachting: hoe zal de film zijn? Achteraf, nu ik hem gezien heb, moet ik m’n geest opmaken: ja, hoe vond ik hem?

Mijn gevoelens zijn gemengd. Ik heb waardering voor de film, vooral vanwege het feit dát een grote documentaire film over Spinoza nu eindelijk gemaakt is. Ook over veel dat ons geboden werd, kan ik content zijn. Maar…  Het grote enthousiasme kan ik niet opbrengen, merk ik; daar telt de film veel te veel merkwaardige eigenaardigheden voor. Ik realiseer me echter dat die merkwaardigheden waarschijnlijk alleen een kenner van leven en werk van Spinoza opvallen. Het lukt mij uiteraard niet de film te beoordelen voor de groep waarvoor hij vooral bedoeld zou zijn: het onderwijs. Mogelijk dat hij daar geschikt voor is.

In het verlengde van mijn recente blogs over Spinoza’s begeerte-definitie citeer ik hier de slotwoorden van zijn explicatio: die eindigt met resulterende gevoelens die “niet zelden zozeer met elkaar in strijd zijn, dat de mens op alle manieren her en derwaarts wordt geslingerd en niet weet waarheen hij zich zal wenden” [… non raro adeo sibi invicem oppositi sunt ut homo diversimode trahatur et quo se vertat, nesciat]. Ach, zo erg was het nou ook weer niet, maar toch, iets “heen-en weer geslingerd” ervaar ik wel.

De film is opgezet met gebruikmaking van heel diverse elementen die vakkundig tot een aangenaam gevarieerd geheel zijn gemonteerd. Meest opvallende van die elementen is wel de acteur Rowin Prins die, uitgedost als Spinoza met z’n brede bos haar, een lange bruine mantel en schoenen met grote zilveren gespen rondloopt, vooral veel loopt. Hij loopt door bos en langs oude muren. We zien hem hier en daar zitten en ernstig kijken, terwijl een voice over vertelt wat hij denkt. Spinoza is altijd alleen, nooit horen we hem met iemand spreken, ook niet als hij eens samen met iemand is (Steno, Christiaan Huygens). Dat geeft al met al een enigszins vervreemdend beeld van iemand die wel in de 17^e eeuw in Nederland verbleef, maar overal uiteindelijk een buitenstaander bleef. Als enige loopt hij door schilderijen waarvan van figuren 3D-animaties zijn gemaakt, die verder niet bewegen. Die 3D-animaties zijn een tweede belangrijk en steeds terugkerend ander element in de film, waarmee duidelijk een beeld van de 17^e eeuw wordt opgeroepen. Verder krijgen we sprekers in beeld, prof. Dr. Wiep van Bunge vooral, die op historische locaties in beeld komt, lopend, staand of zittend en vertelt over Spinoza’s leven en iets over zijn denken.

Na wat drukke beelden van treinen en vliegtuigen en jachtige steden die de film openen waarbij de voice over het zoeken van de Spinoza van de TIE naar blijvend geluk overbrengt, bevinden we ons in Rome, in de bibliotheek van het Vaticaan, waar een bibliothecaris aan Van Bunge, de filmers en dus ons, met witte handschoentjes het enige en goed bewaard gebleven manuscript van de Ethica toont. Maar zij wil er niet over spreken. Er mogen geen vragen worden gesteld over hoe het manuscript in het Vaticaan terecht kwam en wat de Congregatie van de geloofsleer of de Inquisitie ervan vond. Dat geeft de film meteen een beetje lading van suspense. Van Bunge vertelt daarna, buiten zittend onder een boom, het verhaal van hoe Nicolaus Stensen die vroeger in Leiden had gestudeerd en met Spinoza bevriend was geraakt, naar Italië was gegaan waar hij katholiek en bisschop werd, het Ethica-manuscript aan Tschirnhaus had weten te ontfutselen, waarna hij het begeleid van een waarschuwing aan de Romeinse Inquisitie had overhandigd. Die opening zette meteen duidelijk neer dat met Spinoza daar in Holland een zeer gevaarlijk denker rondliep - gevaarlijk althans voor het gelovige establishment.

Daarop begon de vertelling over het begin van Spinoza’s leven en volgden beelden van de majestueuze Portugese Synagoge in Amsterdam. Bento bevond zich achter een aantal hedendaagse synagogegangers, we hoorden een rabbijn en onderwijl vertelde de voice over van de vragen die Bento zich stelde over wat er waar zou zijn van wat de rabbijnen vertelden over God en de Bijbel. Dat dit zich allemaal in de verkeerde synagoge afspeelde duiden we de makers niet euvel – mooie beelden zijn er daar te maken. Daarna las de liberale rabbijn Soetendorp de eerste regels van de cherem, waarna we van hem vernamen dat de banvloek heden ten dage nog steeds zo begint. Aan de orde komt dus niet dat het hier om de felste banvloek ooit ging - een volgens welke verzoening niet mogelijk was. Ach, misschien is dat een kleine concessie aan de Joodse Omroep die de film straks gaat uitzenden?

Vervolgens zien we Spinoza door een schilderij lopen van het 17^e eeuwse Amsterdamse Stadhuis dat twee jaar voor Spinoza’s ban ingehuldigd werd, maar toen nog niet geheel gereed was. En daarna liep hij door het huidige Paleis op de Dam. Of Spinoza daar ooit geweest is, is niet bekend. Vervolgens vertelde Wiep van Bunge, gezeten voor ergens een oude boekenwand, over de school van Franciscus van den Enden bij wie Spinoza Latijn leerde en door wie hij over Descartes hoorde.

Daarna loopt Spinoza over de joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel, waar hij afscheid neemt van de graven van  zijn ouders. Dat gebeurt niet bij de echte grafstenen die er nog liggen, maar bij wat grotere grafmonumenten die nu eenmaal wat filmgenieker zijn. Ook dat zij de filmers vergeven.

Vervolgens krijgen we een aardige scene van een kleine door een paard voortgetrokken trekschuit richting Rijnsburg – Spinoza staand op de voorplecht tegen een mast. Een fraai beeld al met al. Zulke scenes krijgen enige tijd, want ja je gaat al de moeite ervoor niet tekort doen met een korte flits – begrijpelijk. Daarop volgen beelden van universiteitsstad Leiden. We zien hoe Nicolaus Stensen iets aan het ontleden is, op zoek naar de functie van hart en bloedvaten, terwijl Spinoza toekijkt. Het geeft de suggestie dat Spinoza in Leiden studeerde, maar goed, er wordt door sommigen verondersteld dat hij mogelijk als toehoorder er colleges volgde; als student ingeschreven is hij er niet. Ook hierbij wordt door Steno en Spinoza niet met elkaar gesproken – een duidelijke en volgens sommigen verstandige keuze van de filmmaker.

Hierna vertelt prof. Dr. Hagoort iets over het hedendaagse hersenonderzoek en spreekt hij zijn bewondering ervoor uit hoe Spinoza al in de 17^e eeuw begrepen had dat alles onderworpen is aan wetten van de natuur, zodat de vrije wil (die iets buitennatuurlijks zou zijn) niet bestaat, iets waar de hedendaagse neurowetenschappers ook op uit komen. Wat ik wel nogal storend vond, juist in een film over Spinoza, was dat Hagoort hersenen en verstand steeds door elkaar gebruikte, als waren het equivalenten. Zeer onpassend waar het bij Spinoza om attributief verschillende uitdrukkingen gaat die niet zo maar achteloos op een hoop gegooid kunnen worden. Een ernstige misser; hier bleek Hagoort toch niet de ware deskundige! *)

We zien vervolgens Spinoza in z’n huis in Rijnsburg bezig met slijpen van lenzen. Je vraagt je af hoe er van zo’n wankel en wiebelend apparaat goeie lezen kunnen voortkomen. Aardig is hierbij om te weten dat Robin Lutz om deze scene zo authentiek mogelijk te laten zijn, speciaal een replica had laten bouwen van zo’n 17^e eeuwse slijpmolen. Die bevindt zich nu in het Spinozahuis waar hij de eerdere ongeloofwaardige 19^e eeuwse slijpbank vervangt. Het zegt iets over de intentie om Spinoza zo authentiek mogelijk te benaderen. Chapeau!

Daarna zijn we in Voorburg, de volgende plaats waar Spinoza inwoonde bij de schilder Tydeman. We zien Wiep van  Bunge in de Kerkstraat, maar we weten niet op welk nummer Tydeman precies woonde. We zien in de verte de kerk waar Tydeman kerkte en waar hij betrokken raakte bij een geschil tussen rekkelijken en preciezen bij het aanstellen van een nieuwe dominee. De ‘atheïst’ Spinoza wordt van bemoeienis ermee beschuldigd. We horen over de pest en Spinoza’s tijdelijk verblijf in Schiedam. Van de eerste Engelse oorlog krijgen we beelden te zien en harde kanonschoten te horen van een zeeslag, beelden die waarschijnlijk zijn ingekocht van een andere, kennelijk higher budget film.

We zien Spinoza schrijven en horen de ganzenpen krassen over het papier. We horen hoe hij over het gevaar van theologische invloed op de politiek schrijft en de status van de Bijbel flink relativeert. Dat boek, de Tractatus Theologico-politicus, waarover we wel vernemen, krijgen we niet in beeld, net als eerder niet de PPC. Dat beschouw ik als een behoorlijke misser. Als je voor een film als deze op zoek bent naar dingen die je kunt laten zien uit Spinoza’s tijd, zijn het toch allereerst deze boeken, waarvan er meerdere overgebleven zijn. Toen ik naar de reden vroeg, waarom die niet getoond werden, zei Lutz dat het misschien iets voor een vervolgfilm was… Een slap antwoord om niet te hoeven toegeven dat hij en zijn eerste adviseur (Van Bunge) daaraan kennelijk niet hadden gedacht. Maar daarmee mistten ze in mijn ogen een kern: Spinoza –  dat zijn zijn boeken!

We krijgen daarna beelden van een nachtelijk Hofwijck met een gigantische maan aan een heel aparte hemel, waar we Christiaan Huygens door een kijker zien kijken met Spinoza aan zijn zijde. De telescoop op een statief is duidelijk uit een veel latere tijd. Niet alle scenes zijn even authentiek. Ik vermoed dat geen museum een 17^e eeuwse telescoop heeft willen uitlenen en kan er begrip voor opbrengen dat Lutz niet ook een replica van zo’n telescoop kon laten maken; zo groot zal z’n budget niet geweest zijn. Prof dr. Vincent Icke gaf een fraaie uitleg over het verschil van het natuuronderzoek van Huygens en van Spinoza: de eerste richtte zich op het heelal en z´n hemellichamen, de tweede op de mens en z´n gedachten en op de vraag: waar komen onze gedachten vandaan – beide gingen uit van hun heelal.

Hierna loopt Spinoza weer door een 3D geanimeerd schilderij van Den Haag en vertelt Wiep van Bunge vanaf de achterzijde van het luxe herenhuis van Johan de Witt over de toestand van de Republiek in die tijd en vertelt de voice over ons dat na de inval in 1672 door de Fransen “het volk redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos” was. De redeloosheid van het volk werd uitgebreid getoond met de gruwelijke beelden van de moord op de gebroeders de Witt. “Ultimi barbarorum!” Hoorden we dat Spinoza zeggen die we zagen van achter een glas-in-lood raam? Het zouden z’n enige eigen woorden geweest zijn, maar ook dat zal de voice over wel geweest zijn.

En dan, tot slot, bevinden we ons ineens in Washington en wordt ons als apotheose voorgeschoteld hoe Spinoza als eigenlijk wel de grondlegger van de machtigste democratie ter wereld zou kunnen worden gezien, althans van de Onafhankelijkheidsverklaring van 1776 die geïnspireerd zou zijn door het Plakkaat van Verlatinghe uit 1581 - Nederlandse onafhankelijkheidverklaring (waarmee Spinoza uiteraard niets van doen had). De Declaration of Independence werd grotendeels opgesteld door Thomas Jefferson en die had Spinoza’s Ethica in zijn bibliotheek. Dus. [Preciezer: de Opera Posthuma en  de Tractatus Theologico-politicus. [cf. blog]  

De toenmalige ambassadeur in de Verenigde Staten, Rudolf Bekink, mocht voor het imposante Jefferson Memorial vertellen over zijn trots hoe de Nederlandse Spinoza toch maar de Founding Fathers geïnspireerd had.
Het is een nogal overdreven zwaar aangezet einde van een film die op vele momenten authentiek en geloofwaardig overkwam, maar hier toch wat uit de bocht vloog.

Hoewel ik, zoals mocht blijken, nogal wat erop aan te merken vind, ben ik toch blij dát deze film gemaakt is en een verdere interesse in de filosoof die dat meer dan waard is, kan aanwakkeren.

Op 16 september is de première in Pathé Buitenhof in Den Haag.

Daarna zal de film te zien zijn in een 13-tal Pathé bioscopen. Wacht niet te lang met het kopen van een kaartje zou ik aanraden, want het lijkt me niet een film die wekenlang geprogrammeerd zal worden.

Op zondag 22 november zal om 13:00 uur de film integraal de hele 90 minuten lang worden uitgezonden door  de Joodse Omroep. Op vrijdag 27 november wordt hij om 14.20 uur herhaald.

_____________

Voor de duidelijkheid, om geen vergissing de wereld in te helpen: de aankondiging van Spinoza op de gevel van het City Theater (bovenaan), heb ik zelf erin aangebracht. 

De Musicalsites had op 9 sept. 2015 een gesprekje met Rowin Prins over zijn Spinoza-rol.  

______________________

*) Toevoeging 4 november 2016

Zie hoe n.a.v. de toekenning van een Gouden Dolfijn aan de film op de website van het Max Planck Institute for Psycholinguistics waarvan Hagoort directeur is, hij een aanhanger blijkt van het "Wij-zijn-ons-brein-isme".

"The focus of the documentary is on Spinoza’s main question of who we are and where we could find something that resembles the soul in the human body. MPI director Prof. Peter Hagoort provides neuroscientific insight into this question by focusing on the working mechanisms of the human brain. Hagoort emphasizes the complexity of the 100,000km of connections between the neurons that make up the human brain, and how these connections determine who we are. Hagoort highlights that the questions of where the human soul is or whether humans have a free will can be reduced to the evidence we obtain from neuroscience. Based on this evidence, concepts like free will or the existence of a soul could be explained by the biological underpinnings of the neuronal architecture of the human brain."

       
Still van prof. Peter Hagoort, directeur Max Planck Institute for Psycholinguistics, als deskundige in de film Spinoza, een vrije denker.

spinoza | 10-09-2015 | 16:18 | Link | Reacties (11)