Het zgn. Spinoza-portret van Hendrik van der Spyck

“Een van de bekendste en meest nagevolgde portretten van Spinoza” [Rudi Ekkart, “Spinoza in Beeld”, p. 137]. Maar, zoals hierna nog zal blijken, is deze identificatie als portret van Spinoza onterecht.

                  

In sommige blogs kon ik niet om een afbeelding heen van het Spinoza-portret dat gemaakt zou zijn door de schilder Hendrik van der Spyck (ook: Hendrick van der Spijck ) bij wie Spinoza in de Paviljoensgracht in Den Haag ca. zes jaar, tot aan zijn dood in 1677, woonde.
Daar er intussen grote twijfel aan de authenticiteit bestaat, heb ik de afbeelding (of een van z’n ‘derivaten’) nog niet opgenomen in het verzamelblog met afbeeldingen van Spinoza. Toch kan ik er niet omheen dit wél te doen, daar het zo hardnekkig gebruikt blijft worden.

 

Dat Hendrik van der Spyck, die vooral decoratieschilder was, maar ook portretten zou hebben geschilderd, een portret van Spinoza moet hebben geschilderd, weten we Sebastian Kortholt, die bij de heruitgave van zijn vaders boek De tribus impostoribus magnis (1700) een voorwoord schreef met een korte biografie van Spinoza, waarin hij gegevens verwerkte die hij tijdens zijn grand tour in de jaren 1690 had verzameld en waarbij hij een ontmoeting had met Hendrik van der Spyck. Dus vóór Colerus sprak Sebastian Kortholt over Spinoza met Van der Spyck: “einem glaubwürdigen Manne und sehr geschickten Maler, der auch das Porträt des Atheisten gemalt hat.” [“atque hospite H. van der S… viro fide dignissimo, & pictore perquam artificioso, qui vultum etiam Athei expresserat.”] Dit is, daarop wijst Ernst Altkirch in Spinoza im Porträt [1913], het enige authentieke bericht hierover (p. 64).

 

In 1866 verwierf Koningin Sophia, volgens Altkirch “einer Verehrerin des Philosophen”, door bemiddeling van een hofambtenaar die het aantrof bij een familie in Leiden, een klein olieverfschilderijtje op een koperplaatje, een zgn mediallon hoog 10,2 cm en breed 8 cm. Op de achterzijde ervan was een briefje geplakt waarop stond: “Portrait de Spinoza. Provenant d’une famille à Leyde (Spinoza passait plusieurs années à Rynsburg près de Leyde).
De ‘herkenning’ als beeltenis van Spinoza dateert, volgens Ekkart, waarschijnlijk pas van kort daarvoor en heeft vermoedelijk geen oudere traditie.

Het werd toegeschreven aan Hendrik van der Spyck die het geschilderd zou hebben in 1671. Spinoza was toen 39 jaar. Deze toeschrijving gebeurde, weer volgens Ekkart, “zonder al te veel argumenten.” Johannes van Vloten en Altkirch hebben de miniatuur als portret van Spinoza met stelligheid geaccepteerd.

Ook deed dat de Duitse filosoof C. Schaarschmidt [Carl Max Wilhelm Schaarschmidt, zie blog) die het als eerste, en wel in kleur, als afbeelding van Spinoza publiceerde in zijn:

Benedictus de Spinoza "Korte verhandeling van God, de mensch en deszelfs welstand": tractatuli deperditi De Deo et homine ejusque felicitate versio Belgica. Ad antiquissimi codicis fidem edidit et praefatus est Car. Schaarschmidt. Cum Spinozae imagine chromolithographica. Apud Frederik Muller, 1869
Het boek werd opgedragen aan: Augustissimae Nederlandorum Reginae Sophiae.

Bovenaan het blog de afbeelding uit dit boek.  En hier deze afbeelding in Ernst Altkirch, Spinoza im Porträt [1913]

 

 

                      

Altkirch geeft een keurig overzicht van de boeken waarin dit Spinozaportretje van Hendrik van der Spyck werd afgebeeld. Met name de kopergravure die er in 1871 van gemaakt werd door Veit Froer (1828 - 1900; wiki) verdient apart vermelding, vooral ook daar hiervan aparte afdrukken in omloop kwamen.

Hier links een aparte afdruk van de kopergravure die Veit Froer in 1871 maakte en rechts deze afdruk in Altkirch.

 

 

Langere tijd heeft deze afbeelding dus bekend heeft gestaan als een jeugdportret van Spinoza door de Haagse decoratieschilder Hendrick van der Spijck. Door sommigen werd het aangezien als de meest betrouwbare afbeelding van Spinoza. Zo is aan de achterzijde van een foto van het ‘Sophia-medaillon’ die in het bezit was van Constantin Brunner, door een onbekende geschreven: “Wohl das eigentliche Porträt Spinozas” [Altkirch, p. 105].

De identificatie als Spinoza en de toeschrijving aan Van der Spijck worden tegenwoordig niet meer geaccepteerd. Met name de leeftijd klopt niet: de afgebeelde is veel jonger dan de 38 à 39-jarige Spinoza die Van der Spijck moet hebben gekend. Dan schrijft Ekkart, nadat hij nog heeft vermeld dat sommigen aannamen dat het dan wellicht geschilderd zou zijn in z’n Rijnsburgse tijd (1661-63): “Een beslissend argument om de identificatie als Spinoza te verwerpen wordt geleverd door het portretje zelf: de kleding van de geportretteerde wijst op een datering omstreeks of ná 1670. Toen was Spinoza reeds ouder dan de hier afgebeelde jongeman. Daarom dient de miniatuur definitief uit de iconografie van de geleerde te worden verwijderd.”

Om die reden had ik lange tijd aarzeling er aandacht aan te geven. Maar nu moet alles eruit... Zoals aan het begin vermeld, kreeg het portret veel navolging. Daarvan hierna enige voorbeelden:

 

Uit: das Landeskirchliches Archiv Evangelische Landeskirche Württemberg.
Ook in Collectie Duijvestein, SPINOZA, Lithografie. Uit: Algemeene Geschiedenis des Vaderlands door Dr. J.P. Arend (Dr. J. van Vloten), Vierde deel, Tweede stuk, tegenover pagina 1099, 1879, 21 x 16 cm [zie hier]  
Ook met datering prent: ca 1866 - 1890 in het Amsterdams Stadsarchief; Collectie Atlas Dreesmann. [cf Beeldbank A'dam]

Het volgende portret zou door ene Ernst Hader in 1884 gemaakt zijn. Afdrukken ervan worden aangeboden de Library of Congress, die aangeeft: Photograph by Sophus Williams of painting(?) by E. Hader. [Zie hier - méér over Hader in dit blog]]

      

 

 

[van hier]                                                                      [van hier]

Opmerkelijk is dat dit tegenwoordig zeer betwiste portret twee jaar geleden nog gebruikt werd op de cover van Baruch Spinoza, Tutte le Opera dat onder redactie stond van Dr. Andrea Sangiacomo, tegenwoordig verbonden aan de Universiteit Groningen, die zal spreken tijdens de jaarvergadering van de VHS.  [cf blog]