Homines enim civiles non nascuntur, sed fiunt

"Mensen worden niet als burgers geboren, maar zo gemaakt."
[Spinoza in Tractatus Politicus, Caput V, § 2]

Deze gedachte kwam bij me boven toen ik vanmorgen in Trouw een interview las met de schrijver Elias Khoury. Ik zal zodadelijk de betreffende passage citeren die mij aan Spinoza deed denken. Ik had de Spinozatekst niet direct paraat en ging er eerst een tijd naar zoeken in de Ethica, waar ik niet vond wat ik zocht. Ik vond het tenslotte in het Politiek Tractaat.

Ik had de gedachte ook in de TTP kunnen vinden, Hfs XVII § 26:

"De natuur maakt echter helemaal geen naties, alleen individuen, die alleen maar in naties worden onderscheiden door verschillen in taal, wetten en algemeen aanvaardde zeden, en alleen door deze laatste twee, wetten en zeden, kan het veroorzaakt worden dat iedere natie een eigen aard, een eigen leefwijze en ook eigen vooroordelen heeft." (Vertaling F. Akkerman)
[Haec sane nationes non creat, sed individua, quae quidem in nationes non distinguuntur nisi ex diversitate linguae, legum & morum receptorum, & ex his duobus, legibus scilicet & moribus, tantum oriri potest, quod unaquaeque natio singulare habeat ingenium, singularem conditionem & denique singularia praejudicia].

De aanleiding voor het interview was het uitkomen van de vertaling van Elias Khoury's boek ’Poort van de zon’ [Ambo/Anthos, 2010] . In ’Poort van de zon’ gaat het om de verhalen van de Palestijnen die in 1948, bij de stichting van Israël, uit hun huizen worden gedreven en beginnen aan een ballingschap die voortduurt tot de dag van vandaag.

Daarover Elias Khoury: „Wat belangrijk is, wat heilig is, zijn de mensen. Niet het vaderland, niet Palestina, niet de historie, maar de mensen en hun verhalen. De Palestijnen die mij hun geschiedenissen hebben verteld, hebben me geleerd wat de werkelijke arena is van de literatuur: de herinnering en de verbeelding van mensen.”

Die zinsnede ("Niet het vaderland, niet Palestina, niet de historie, maar de mensen en hun verhalen") deed mij denken aan het boven aangehaalde citaat uit Spinoza. Want (nu komt 'enim' dus van pas), mensen worden niet als burgers geboren, maar zo gemaakt. 

Het stuk ging nog verder met  prachtige uitspraken over identiteiten.

Om eerst iets van Elias Khoury te weten, citeer ik wat de krant in een kadertje over hem schreef: "Elias Khoury werd in 1948 in Beiroet geboren in een gezin uit de Grieks-orthodoxe middenklasse. Hij maakte als achttienjarige student sociologie kennis met het probleem van de Palestijnen en sloot zich, na een bezoek aan een vluchtelingenkamp in Jordanië, aan bij Fatah, de belangrijkste factie binnen de verzetsbeweging PLO. Na de verdrijving van de PLO uit Jordanië in 1970, vertrok hij naar Parijs om zijn studie af te maken. Bij terugkeer in Libanon nam hij deel aan de burgeroorlog, waarbij hij zwaar gewond raakte aan zijn ogen en tijdelijk het zicht verloor. Khoury ontwikkelde zich daarna tot een vooraanstaand schrijver en criticus. Hij schreef twaalf romans, waarvan naast ’Poort van de zon’ ook ’Jalo’ in het Nederlands werd vertaald. Khoury doceert als gasthoogleraar aan de New York University."

De titel van het stuk gaat mijns inziens wat ver, maar het volgende is in mijn ogen schitterend:

"Tegelijkertijd moet ik zeggen: Ik ben een Palestijn. Mijn ouders waren geen Palestijnen, maar ik ben het wel. Sinds mijn achttiende heb ik daarvoor gekozen, nadat ik was geconfronteerd met het lot van de Palestijnen in de kampen in Libanon en Jordanië. Gemakkelijk was mijn keuze niet, want ik kom uit een Libanees-christelijk milieu en de Libanese christenen staan niet bekend om hun liefde voor de Palestijnen.” Maar kan dat, zelf kiezen voor een nationale of etnische identiteit?

„Om te beginnen geloof ik niet dat identiteit zo belangrijk is. Ik ben tegen identiteit. Een persoon bestaat uit verschillende lagen. Wie maar één identiteit heeft, of denkt te hebben, is een fascist. De hele wereld is in de greep van het probleem van de identiteit, maar het is een vals probleem. Want er bestaat niet zoiets als één, pure, zuivere identiteit. Edward Saïd, een van de grootste pleitbezorgers van de Palestijnse zaak, zei: ’Ik ben de laatste jood’. Ik kende hem, ik weet dat hij oprecht was toen hij dat zei. Voor ons geldt: als de Joden de slachtoffers zijn, zijn wij Joden. Zijn de Palestijnen de slachtoffers, dan zijn wij Palestijnen. Zijn de Koerden de slachtoffers, dan zijn wij Koerden. Zijn het de moslims, dan zijn wij moslims. Onze identiteit is: identificeren met. Natuurlijk spelen de omstandigheden van onze geboorte een rol, maar vervolgens moeten we kiezen. Want de mens is vrij.”

Het idee van een onveranderlijke identiteit – persoonlijk, nationaal, religieus – heeft in de vorm van onderdrukkende ideologieën geresulteerd in grote catastrofes, zegt Khoury. „De climax was het nationaal-socialisme, met de waanzin van ras en natie, die leidde tot…nou ja, we hebben gezien waar het toe leidde.” Zoals het raadzaam is voor individuen zich bewust te zijn van de complexiteit, of zelfs de tegenstrijdigheid, van hun identiteit, zo geldt dat wat Khoury betreft ook voor volken en hun geschiedenis."

                                                 * * *

Met zijn nadruk op ‘kiezen - “Want de mens is vrij” - is hij schatplichtig aan Sartre, maar voor de rest, die nominalistische nadruk op de individuen, het singuliere en het scherpe besef dat de groep en de staat uit ons ontstaan en zo op de tweede plaats komen... dat is te zien als toegepaste Spinozakunde.   

Hoe komt het toch dat vooral (v/h) christelijke Libanezen zo fraai over identiteiten kunnen schrijven? Het mooiste dat ik gelezen heb over ieders multiculturele identiteit is bij Amin Maalouf, diens Moorddadige identiteiten (1996, vert. 2005). Ook dat leren we van Spinoza: zij zijn door en door gevormd door hun zeer multiculturele omgeving.
Wij zijn hier intussen bezig deze dingen ook vanuit de veranderingen in onze omgeving te leren.

                                                    * * *

Enfin, ik hoef dan het nieuwste boek - dat  net op tijd voor Sinterklaas uit is - van Paul Cliteur, Het monotheïstisch dilemma. of De theologie van het terrorisme [Arbeiderspers, 2010] niet te lezen. Hoe is het toch mogelijk dat in deze tijd een filosoof over zo'n onderwerp kan schrijven zonder ook maar één woord aan Spinoza te wijden?!?

Ach, net als in vorige boeken kan Cliteur weer pagina's wijden aan Abrahams offer enzo... Maar voor hem is een Theologisch-politiek Tractaat dus niet relevant voor deze tijd.

                                                      * * *

Joris Luyendijk had een interview met Amin Maalouf voor Tegenlicht 17.02.2010 over meervoudige identiteiten.

Reacties

Het citaat, dat je aan de kop van deze mooie blog zet, is zeer toepasselijk. Wellicht is het nuttig je lezer ook te informeren over de context ervan: "Want het is zeker dat opstandig gedrag, wetsverachting e.d. [vgl. dat van de zgn. 'kut-marokkanen'] niet zozeer aan [natuurlijke, wk] slechtheid van onderdanen als aan eene slecht regime te wijten zijn ... Van nature zijn menselijke reacties overal hetzelfde. Als derhalve in een bepaalde staat meer moreel verval heerst en meer wandaden bedreven worden dan in een andere, is het zeker dat dit hier vandaan komt, dat die staat niet voor eendracht zorg heeft gedragen". (TP 5/2). Spinoza was ook in dit opzicht een goede leerling van zijn geliefde meester Van den Enden, die in zijn VRYE POLITIJCKE STELLINGEN (mijn hertaling p. 27) de politiek verantwoordelijk stelt voor slecht gedrag van mensen: "Evenzo is het daarom niet minder evident dat alle hevige en meest kwalijke passies van de mensen doorgaans te wijten zijn aan een gewelddadige overheid". Beide filosofen memoreren eigenlijk het mechanisme van actie-reactie (falende overheid - falende burgers).

Stan, drie opmerkingen:
1. Khoury neemt wel heel gemakkelijk een andere identiteit aan. Ik moest bij lezing eerder denken aan Kafka's 'Die Verwandlung', waarbij een man in een insect verandert, dan aan Spinoza. Echter met dit verschil: Kafka's hoofdpersoon behoudt juist zijn identiteit ondanks zijn vormverandering in insect, en zit over die verandering te tobben. Identiteit geraak je dus niet zo gemakkelijk kwijt als Khoury stelt.
2. Spinoza beweert in de Ethica het tegendeel van Kafka. Hoewel hij heel summier is, zegt hij In E4p39s dat identiteit niet gebonden is aan ons gewone begrip van leven en sterven. Een mens kan in principe een geheel andere natuur aannemen en daarmee ook een geheel andere identiteit. En sterven kan ook verschillen van een levenloos lichaam zijn. In E4pref. zegt hij dat een paard vernietigd wordt, als het verandert in een mens of een insect. Hier lijkt het erop dat de essentie van een individu niet verschilt van de betrekkelijk oppervlakkige fenomenale kenmerken van een mens of een paard (zie Bennett par.54).
3. Cliteur's boek ben ik geboeid aan het lezen. Hoewel Spinoza niet in het register genoemd wordt, noemt hij hem wel een aantal malen, maar dan in een rijtje met Descartes, Holbach etc. Veel te gemakkelijk wordt het godsdienstig element in het huidige islamitische terrorisme genegeerd, en toegeschreven aan culturele en sociaal-economische factoren, zelfs als de terroristen zelf uitdrukkelijk verklaren dat ze op Gods bevel handelen. Vorige week gebeurde dat nog in de NRC door Elsbet Etty. Het Godsbevel is echter absoluut. Ik heb meerdere malen orthodoxe Bible-belters horen verklaren dat als God hen beveelt hun kind te doden, ze dat zouden doen. Een mildere vorm is volledige verstoting, en verklaren: 'jij bent mijn kind niet meer'. Stan, denk toch aan de ban van Spinoza, die in wezen niet verschilt van een bevel tot doden bij een fatwah, maar daar alleen een mildere vorm van is omdat de joden in de galut zich dienden de opnderwerpen aan het gezag van de staat waarin ze een minderheidsgroep vormden. Het islamitisch Offerfeest gedenkt de bereidheid van Abraham om een mensenoffer te brengen. Het slachten van vee is slechts symbolisch, de bereidheid tot mensenoffer het ware ding.

Adrie,
Khoury neemt minder gemakkelijk een andere identiteit aan dan jij stelt. Integendeel geeft hij toe dat dat tamelijk moeilijk is. Zoals hij over identiteiten spreekt geeft duidelijk aan dat het niet om verandering van de menselijke wezenlijke natuur gaat, maar om aangeleerde verschijningsvormen die veel mensen als het onveranderlijke schild van een kever ervaren - een identiteitsschild van waarachter ze zich verdedigen en anderen aanvallen. Misschien is een onderscheid tussen ware en valse (epifenomenale) identiteit zinvol. Of je Fransman of Libanees bent, moslim of 'diep religieuze ongelovige' (Einstein), drukt niet de menselijke essentie uit. "Mensen worden niet als burgers geboren, maar zo gemaakt." Wat Wim Klever dienaangaande toevoegt, vind ik heel treffende en verhelderende nadere uitleg van de stelling.
Het onderscheid dat Spinoza maakt in het door jou genoemde scholium waarin hij met het voorbeeld van de Spaanse dichter komt is in zoverre interessant: waar hij elders soms over natuur als essentie spreekt, maakt hij hier een onderscheid tussen lichamelijke essentie en de geestelijke of psychische/karakterologische natuur die – onder behoud van alles wat essentieel is voor een menselijk lichaam (zoals bloedsomloop) – soms kan veranderen. Er moet dan volgens zijn leer (‘geest is de idee van een lichaam’) ook met het lichaam iets gebeurd zijn.
Wat je zegt over Cliteur's boek neem ik voor kennisgeving aan. Misschien kan ik t.z.t. de verleiding om hem toch weer te lezen niet weerstaan. Misschien in de tijd dat we weer massaal kalkoenen laten slachten.
De Abrahamitische offerbereidheid blijft mij een vreselijke en onbegrijpelijke gruwel.