Jakob Friedrich Fries (1773-1843) over Spinoza's 'willkührliche Phantasien'
Jakob Friedrich Fries is een minder bekende Duitse filosoof die niet in alle geschiedenissen van de filosofie voorkomt. Zo is bij Störig en Russell niets over hem te vinden. Maar hij heeft in de Duitse Klassieke periode (Romantiek en Idealisme), als eigenzinnig uitlegger van Kant en als tegenstrever en bestrijder van Fichte, Schelling, Hegel en anderen, zekere invloed gehad. Hegel en Fries hadden wederzijds flinke afkeer voor elkaar.
Jacobi en Fries raakten bevriend met elkaar.
Ook Fries heeft zich met Spinoza bezig gehouden.
Geboren in het Saksische Barby werd Jakob Friedrich Fries opgevoed in de piëtistische broederschap van de Hernhutters. Hij studeerde eerst theologie, daarna in 1795 filosofie in Leipzig waar hij met Jacobi’s werk in aanraking kwam en vestigde zich 1801 als privaatdocent in de filosofie in Jena. Kort na elkaar verschenen zijn eerste werken: Reinhold, Fichte und Schelling (Jena, 1803), waarin hij scherpe kritiek leverde op deze denkers; Philosophische Rechtslehre (Jena, 1803); System der Philosophie als evidente Wissenschaft (Leipzig, 1804); Wissen, Glaube und Ahnung (1805), z’n eerste eigen complete systeem. In 1804 werd hij hoogleraar in Jena en vlot beroemd geworden als goed docent, kreeg hij in 1805 een aanstelling als professor in de filosofie en elementaire mathematica in Heidelberg. Vanaf 1805 raakte hij bevriend met Jacobi en die bleef altijd bewonderaar van Fries’werk. In 1816 keerde hij als hoogleraar in de theoretische filosofie terug naar Jena. In zijn hoofdwerk Neue oder anthropologische Kritik der Vernunft (Heidelb. 1807) meende hij Kants Kritik der reinen Vernunft behoorlijk verbeterd te hebben. Hij trachte Kant’s Kritieken met het realisme van de ‘gevoelsfilosofie’ à la Jacobi te completeren.Of zoals Siebe Thissen het fraai samenvat: hij trachtte het idealisme van Jacobi te verbinden met het criticisme van Kant. [Hier]
Alleen het geloof was in staat om op een bevredigende manier de altijd onbevredigend/oncomplete (wetenschappelijke) kennis tot een bevredigend geheel maken en wel tot bij de Dinge an sich te komen.
Alle filosofie en wetenschap berust op uiterlijke en/of innerlijke ervaring. Maar elk weten strekt zich niet verder uit dan de verschijningen en komt niet tot bij de dingen zelf. Het voltooien van het kennen tot in het wezen der dingen zelf, bereiken we niet met denken (dingen voorstellen of kennen) maar met gevoel (=geloof), dat echter vergeleken met de helderheid van gedachten donker en mysterieus blijft en nooit tot ware bevrediging van weten leidt.
Opvallend is echter dat voor de gelovige Fries zo’n innerlijke ervaring van een Spinoza niet geldig is. In zoverre is het wel grappig dat hij aan zijn boek Die Geschichte der Philosophie dargestellt nach den Fortschritten ihrer wissenschaftlichen Entwickelung. [Verlag der Buchhandlung des Waisenhauses, Halle, 1837. (§. 165, p 321 - 342)], waarin hij ook aan Spinoza uitvoerig aandacht besteedt, als motto een uitspraak van Spinoza meegaf: Scio me veram intelligere philosophiam.
Uit dat boek blijkt dat hij serieus studie van Spinoza’s leer heeft gemaakt en niet zomaar anderen napraat. Hij is als volgeling (en verbeteraar) van Kant – maar vooral als gelovige - uiteraard kritisch over Spinoza’s metafysica. Z’n hoofdverwijt aan Spinoza is dat hij denken en kennen verwart, deze te makkelijk gelijkstelt, en te eenvoudig van Idee overspringt op Zijn. “Daher wird sein ganzes System nur eine unbegründete hypothetische Physik.” Hij zegt:
“Wir müssen ihm anerkennen, daß er [Spinoza] sich für die Zeit, in der man Naturbegriff und Idee noch nicht zu unterscheiden wußte, eine sehr imponirende Aufgabe stellte und ein sehr klares Bild von seiner Weltansicht gab. Aber seine Ausführung der Lehre kann ich nicht so bedeutend finden, wie viele der Unsrigen. Ich kann gar nicht beistimmen, wenn Jakobi und seine Freunde hier von einem einzig haltbaren und in sich einstimmigen System der Vernunft sprechen. Ich muß die ihm so viel gerühmte Consequenz in Anspruch nehmen und behaupten, daß es die Prüfung weder nach den scholastischen Belehrungen, so wie Occam sie gegeben hat, noch nach neueren Ansichten aushält.”
Het is best interessant om zijn commentaar op Spinoza te lezen. Veel van zijn opmerkingen over waar Spinoza niet volledig dichtgetimmerd logisch redeneert en niet strikt waarmaakt wat hij stelt, kom je ook bij latere schrijvers over Spinoza tegen. Fries is niet de enige die van mening is: “Allein darüber, wie nun aus der ewigen Einheit diese Endlichkeit hervorgehe, läßt sich hier nichts sagen und doch ist ohne diese Ableitung die ganze erste Lehre müßig. Mit dieser Hypothese vom Unterschiede der natura naturans und natura naturata hört eigentlich Spinoza's Lehre ganz auf, Philosophie zu sein, und geht nur in willkührliche Phantasien über.”
Juist ook kritieken kunnen behulpzaam zijn om Spinoza’s prestaties beter te doorgronden. Daar ik deze Spinoza-paragraaf, ondanks de ferme afstand die Fries – ondanks waardering -- neemt, toch als zo’n nuttige bijdrage ervaar heb ik de moeite genoemen om de betreffende tekst die door books.google wordt aangereikt te ‘fatsoeneren’. De bij google te vinden scans en “platte tekst” vergde nog zeer vele handmatige aanpassingen, vanwege het in gotische letters gedrukte origineel. Het resultaat is hier te vinden [verplaatst van benedictusdespinoza.nl].
Aan zijn antisemitisme ben ik in dit blog voorbij gegaan. Daarover is hier (klik op afbeelding) méér te vinden; en ook onder bronnen.
Bronnen
Jakob Friedrich Fries, Die Geschichte der Philosophie dargestellt nach den Fortschritten ihrer wissenschaftlichen Entwickelung. Verlag der Buchhandlung des Waisenhauses, Halle, 1837, 734 pagina's [hier rechtstreeks naar paragraaf over Spinoza bij books.google en verder bewerkt tot deze PDF].
Jakob Friedrich Fries, Reinhold, Fichte und Schelling. August Lebrecht Reinicke, 1803 [books.google]
Meyers Großes Konversations-Lexikon, Band 7. Leipzig 1907, S. 147-149 op zeno.org
Gerald Hubmann's 'Ethische Überzeugung und politische Gesinnungsethik - Jakob Fries und die deutsche Tradition der Gesinnungsethik', Universitätsverlag C.Winter, Heidelberg 1997
Gerald Hubmann, Sittlichkeit und Recht, Die jüdische Emazipationsfrage bei Jakob Friedrich Fries und anderen Staatsdenkern des Deutschen Idealismus. In: Horst Gronke, Thomas Meyer, Barbara Neisser (Hrsg.) Antisemitismus bei Kant und anderen Denkern der Aufklärung: prämierte Schriften des wissenschaftlichen Preissausschreibens "Antisemitische und antijudaistische Motive bei Denkern der Aufklärung". Königshausen & Neumann, 2001, 284 pagina's [hoofdstuk bijna in z'n geheel te lezen bij books.google]
