Kende Nederland eind 18e eeuw ook een Spinozismestrijd?
De Spinozismusstreit die in Duitsland door Jacobi’s Spinozaboekje in 1785 begon, en die door Moses Mendelssohn omgevormd werd tot een Pantheismusstreit, maakte dat het beeld van Spinoza kantelde en er voor het eerst openlijk kon worden toegegeven dat men zich als Spinozist zag. Daarbij draaide het beeld van Spinoza van de alom verguisde atheïst 180o om tot zelfs de gottbetrunkener Mensch van Novalis. Tegelijk werd het Spinozabeeld tevens van materialist (a la D’Holbach en Diderot) omgebouwd tot idealist – een “Transcendentale Idealist” volgens Kant (wat hij daarmee ook bedoeld moge hebben) en volgens Hegel, dan zijn we al een tijdje verder, startte elke filosoof met Spinozisme of hij was geen filosoof.
Het verhaal is – althans onder Spinozisten – ruim bekend.
Tezelfdertijd ongeveer zou er in Nederland een vergelijkbare omwenteling in het Spinozabeeld hebben plaats gehad. Het is de verdienste van Henri Krop daaraan een studie te hebben gewijd: “A Dutch Spinozismusstreit: the new view of Spinoza at the end of the eighteenth century” [In: LIAS 32 (2005), 1, p. 185 – 211]. In die minder bekende Nederlandse Spinozastrijd zouden rollen zijn gespeeld door:
Ÿ Francois Hemsterhuis (1721-1790), de eerste Ned. Filosoof die een ander beeld van Spinoza bracht
Ÿ Johan Frederik Hennert (1733 – 1813), Utrechtse professor in filosofie en wiskunde
Ÿ Bernard Nieuhoff (1747 – 1831), filosofieprofessor in Harderwijk, schreef Over Spinozisme
Een voorzichtige groei in waardering voor Spinoza is m.i. wel te bespeuren in het aangedragen materiaal. Maar een Spinozastrijd? Die zie of beluister ik toch niet. Je kunt volgens mij niet zeggen dat er in het laatste kwart van de 18e eeuw hier een debat over Spinoza werd gevoerd dat ook maar een beetje een vergelijking met het Duitse kan doorstaan.
Ook ontwaar ik zo’n debat niet in het boekje van Jonathan Israel dat een paar jaar later verscheen, een uitwerking van de 4e KB-lezing die hij op 21 juni 2007 hield en dat in vertaling werd uitgegeven als, In strijd met Spinoza. Het failliet van de Nederlandse Verlichting (1670-1800) [Bert Bakker, 2007].
In die lezing resp. dat boekje zie ik ook niet een dergelijke strijd plaats hebben. Het onderwerp is de Patriottenbeweging (1779-1795), volgens Israel de eerste en enige grote Europese democratische massabeweging die aan de Franse Revolutie voorafging. Hij legt een relatie tussen de leiders van de patriottenbeweging en het eerdere Nederlandse radicale Verlichtingsdenken, maar om nou te zeggen dat hij daarbij een debat laat zien over het Nederlands Spinozisme… nee, ik zie het niet. Hij laat wel zien, iets dat je bij Krop niet leest, dat er een scheuring onder de Verlichters plaats vond, waarbij de ideologische leiders der patriotten (o.a. Nieuhoff) opschoven in een gelijkheids- en democratie-opvatting, waarbij tevens een meer materialistische Spinoza-lezing naar Franse snit ontstond, tegenover de christelijk Verlichte orangisten (o.a. Hennert ) die in meer idealistische richting opschoven.
Maar, nogmaals, een rechtstreeks debat, waarbij men via brieven, pamfletten, tijdschriften en boeken elkaars Spinozalezing bestreed of onderschreef --- dat krijg je niet te zien.
Voorzichtig komt de belangstelling voor Spinoza enigszins uit de schuilplaatsen naar boven. En dat was het dan. Boeiend om van die bescheiden opleving kennis van te nemen, maar een Spinozismestrijd wordt het volgens mij niet. De komende tijd wil ik aan enige hoofdrolspelers in dat niet bestaande debat enige aandacht geven.
