Lou Andreas-Salomé (1861-1937) – een modern Spinozist
Op 13 februari 2014 had ik een blog over “Lou Andreas-Salomé (1861-1937) was Spinoza de
Muze van deze Muze van filosofen?”
Vanuit een zekere teleurstelling dat uit
haar autobiografie niet blijkt wat Spinoza voor haar betekende, terwijl bekend
is dat ze Spinoza serieus bestudeerde, verzamelde ik wat er over haar Spinoza-interesse
te vinden was. Toen was ik niet gestuit op dit werk
Gisela Brinker-Gabler, Image in Outline: Reading Lou Andreas-Salomé. Bloomsbury Publishing USA, 2012 – books.google
Daarin komt een paragraaf voor over haar Spinoza-studie die ik hier graag opneem (voor verwijzingen, andere dan die naar het werk van Salomé zelf, verwijs ik naar het boek). Naar wat uit het vorige blog al vermoed kon worden, blijkt hieruit heel duidelijk hoe diepgaand zij zich in Spinoza heeft verdiept en hoe ze de inzichten die ze bij hem opdeed toepaste. In haar inleiding schrijft Gisela Brinker-Gabler dat "Spinoza's work was a lifelong reference point for Andreas-Salomé" en ook dat "the Spinozian dimension of her thought [..] often has been overlooked."
The Modern Spinozist
How, we may ask, was it possible for Andreas-Salome to come to a position that equally draws on the sciences and also critiques representation? In her early work, she utilized the most recent research in the life sciences, but also seemingly held on to a premodern notion of nature. As always, it is the understanding of "nature" that plays the key role. The notion of nature or the natural in relation to bodies changed in the 18th and 19th centuries at the time when biology as a discipline developed. Early modern nature was incapable of "hard facts," but open to "strange facts," as Lorraine Daston and Katherine Park have argued. As much as Andreas-Salome's psycho-physiological parallelism is inspired by differentiation theory, her notion of nature and the nature of the body also rests on the philosophy of Spinoza. She began to study his work during childhood with her mentor Gillot, and she referred with admiration to him throughout her life: e.g., in her Freud Journal, where she calls him the "philosopher of psychoanalysis" (FJ 75). "To grasp Spinoza," she wrote in her journal, "it is only necessary to think through to its conclusion the concept that physical and mental manifestations are representations of one another" (ibid.). That is to say, mind and body are not in a causal relationship to one another, nor is there a systematic parallelism. Instead, Andreas-Salome wrote, there is "integrity and presentness of two worlds—as we reckon—which nowhere exclude or determine each other, because they are but one." (ibid.)
The unity of mind and body is for Spinoza, as Andreas-Salome puts it, one that "reveals" (offenbaren) itself. And what is thought of as revealing itself is not static "real," but a fluid point of intersection that happens in time and space. By thinking of Andreas-Salome as a Spinozist, we can characterize the imaging-discursive practise of her early essay "Der Mensch als Weib" as a significant alternative to the hegemonic visual mode of what has been called Cartesian perspectivalism. In league with modernity's scientific worldview, Cartesian perspectivalism is based on a disembodied subject and the reification of the visual fluidity. In contrast, Andreas-Salome's notion of psycho-physiological integrity is tied to imagery-based experience and reciprocal cognition. The "visual" field of participatory involvement, or subject—object relationality, is open to a hermeneutic understanding of historical and cultural variation. Furthermore, in her essay, Andreas-Salome's expresses excitement about future scientific research in human physiology. She expects the results of new research to be complemented "by the sighting and illumination of a thousand fold individualized psychological possibilities [durch die Sichtung und Beleuchtung tausendfaltig intilvidualisierter psychologischer Moglichkeiten]" (MW 107). In other words, biology and ideation are placed into a relation for the purpose of envisioning change and becoming. Bodies are understood as productive, creative, and "signifying." In other words, a one-way street of determinism is denied in favor of potentiality and embodiment. Both potentiality and embodiment problematize strict determinism: e.g., potentiality cannot be known once and for all since it is always in process. Embodiment is not a pre-established given, but a historically and socially emergent norm that allows for individual differences and continuous discovery.
Following Spinoza, Andreas-Salome's essay affirms a notion of the body that emphasizes productivity and potentiality. During the last two decades, Spinoza's philosophy has become a rich resource for feminist theory and has opened new paths for interpreting his philosophy. In Elisabeth Grosz's discussion of the importance of Spinoza for a feminist re-figuration of the body in her Volatile Bodies, she alerts us to two assumptions in Spinoza's philosophy that must be avoided in a feminist reconfiguration of the notion of the body. First, although a monist, Spinoza "is committed to a psychophysical parallelism which cannot explain the causal or other interactions of mind and body." And second, "Spinoza is committed to a notion of the body (and indeed the subject) as total and holistic, a completed and integrated system (albeit one that grows and transforms itself)." Andreas-Salome seemingly argued within a monistic paradigm, apparent in her use of bio-psychic parallelism and her figuration of Woman as both a more integrated and self-sufficient system. She relies on a notion of a Totalerscheinung (appearance of totality) of Woman, though keeping her deferring strategy of becoming in place:
When there has gradually grown more light, when it has become more brightly concentrated and allows for more rigorous work in its glow, then perhaps it is possible that in certain points Woman herself, as sexual being, will first become clear in her entire appearance of totality. [my italics]
Wenn allmahlich mehr Licht geworden ist, wenn es sich heller konzentriert hat und in seinem Schein strenger zu arbeiten gestattet, dann wird vielleicht auch in manchen Punkten das Weib selbst, als Geschlechtswesen, erst in seiner ganzen Totalerscheinung Mar werden. [my italics] (MW 107)
Andreas-Salome was committed to a Spinozian notion of the mind-body unity, but she uniquely combined this notion with Darwin's evolutionary thought and Nietzsche's concept of becoming in order to undermine the nature/culture divide. According to her, there is striving for wholeness, yet at the same time, there is the two-ness of becoming and its adjunct interaction with others, which entails not "completion" but "interplay" (Allwechselwirkung) (FJ 75). Furthermore, there are yet unknown processes of "variation." Andreas-Salome takes note of the reality of exploding scientific knowledge that, according to her, still waits to be utilized for the potentiality of human beings. This development is ongoing and, therefore, the task of inventing plenitude and transformation in the present is equally as important as an imagined, but elusive, "totality" or "wholeness" of past and future. Both shall continuously enrich Woman and make possible an undoing of the forgetting of Woman's becoming with complexity and' variability.
Reacties
Stan, dankjewel voor dit/deze blogs over Lou Salome. Ik besef dat ik mij langzaam maar zeker, in deze levensfase van 'slap zeventig', meer ontwikkel in de richting van een amateur-cultuurhistoricus dan in de richting van een amateur-filosoof. Een historicus interpreteert; een filosoof tracht origineel te denken. Ik put nog steeds plezier uit triviale kennis en heb een voorkeur voor de eerste kennissoort van de imaginatio. Dat terzijde; terug naar mevrouw Lou S.
In mijn boekenkast, die nog steeds niet omvalt, want stevig bevestigd aan de muur van ons huis uit 1933, vind ik behalve twee bekende bio's over en van Lou Salome (prive-domein en rororo) twee boeken van de hand van H. F. Peters, een Duitse auteur, geboren in 1910 in Dresden en geëmigreerd naar de VS in 1933. Lijkt mij wel een broertje van Karl May van de indianenverhalen over Winnetoe en Old Shatterhand, desalniettemin, mythen kunnen ons op weg helpen. Het ene boek is getiteld "Zarathustra's Sister", gepubliceerd in 1977 by Crown en gaat over Elisabeth, zus van Friedrich Nietzsche. Daarin wordt Lou Salome meermalen vermeld en blijft Spinoza achterwege.
Het andere boek "Lou Salome" verscheen in 1968 bij Lemniscaat in NL en is een vertaling van "My Sister, My Spouse" uit 1962, verschenen bij W. W. Norton & Company, Inc.,New York. In deze biografie vind ik in het register een verwijzing naar 'Baruch de Spinoza' op pagina 261 en verder. Ik citeer partieel:
"Tausk was een van de discussieleiders bij Freud, en Lou bezocht regelmatig zijn seminaries. ...ze merkte dat Freud hem veel kritischer bejegende dan de anderen. Toen ze Freud ter verantwoording riep (jaja, deze jongedame permitteert zich wat en zulke studenten heb ik tot mijn schrik en vreugde ook wel eens gehad) verklaarde hij, dat Tausk te chaotisch was in zijn denken en er toe neigde door te stoten tot regionen
(vergeef mij hier mijn goedkope fallisch-freudsche ontijdige duiding die ik hier niet opschrijf)
die wetenschappelijk nog niet voldoende waren onderzocht." Ja, Sigmund claimde op zijn beurt ook het betreden van maagdelijk terrein en stond niet toe dat 'zonen' zich te buiten gingen.
"Maar dat beviel Lou juist zo. Ze had het gevoel dat in Tausk een oerkracht aan het werk was, het 'roofdier' zoals Freud het noemde, een kracht die Tausk probeerde te onderdrukken terwijl hij zich dwong tot analytisch denken. De strijd tussen deze tegengestelde krachten die Tausks leven voortdurend in gevaar bracht, ontroerde Lou sterk - misschien heeft ze gehoopt dat haar liefde die strijd zou verzachten."
Dan gaat het in deze tekst even over de liefde/erotiek van/tussen Lou en Tausk. Een fenomeen dat mensen tijdelijk in een vlaag van harmonie tilt/stort.
Verder over Tausk: "Met Lou kon hij over alles praten, kunst, religie, filosofie - gesprekstof die destijds bij Freud ontoelaatbaar (NB tabu) was. Hij had een essay over SPINOZA geschreven dat Lou met grote belangstelling las. Ze ontmoette SPINOZA hier als de filosoof van de psychoanalyse, en dat deed haar bijzonder veel plezier omdat hij de enige denker was met wie ze als jong meisje al contact had gehad." (?? op de private catechisatie bij die gereformeerde dominee in SintPetersburg die haar de toegang tot de universiteit in Zuerich/Zwitserland moest verschaffen)
"Zo lieten Tausk en zij soms hun studie in de steek als spijbelende schoolkinderen, en gingen ze heimelijk met Tausks zoontjes naar de bioscoop...De gestolen halve uurtjes die ze met Tausk doorbracht in het Weense Kino onderging (onderging? ze onderwierp zich misschien aan de filmbeelden AZ) Lou als een welkome ontspanning en ze amuseerde zich kostelijk. Op zulke ogenblikken voelde Tausk zich meer bevrijd dan ooit."
Kijk, dat kan ik uit eigen ervaring allemaal bevestigen. Ik heb ook wel eens een mooie wandeling langs de Maas gemaakt met een mooie vrouw in het kader van 'opleidingssupervisie'. Maar ik geloof niet dat dat ook maar een tittel of jota te maken had met SPINOZA. Wel met het ongrijpbare fenomeen dat tegenwoordig spiritualiteit wordt genoemd en dat zet ons dan weer opnieuw aan de studie wat onze vriend SPINOZA te berde brengt dat ons kan motiveren/inspireren.
Met andere woorden; zoals Albert Camus een idool geweest kan zijn voor/van jeugdigen in West EU en VS kan Spinoza in onze en andere tijden een idool zijn van een 'elite' in Europa en elders. Niet omdat zij iets van SPINOZA gelezen en begrepen zouden hebben, maar omdat...
Woensdag maak ik in deze participatiemaatschappij deel uit van de commissie die een stembureau bemenst. Ik heb de TTP nog niet van A tot Z gelezen en het verhaal van Klever over van den Enden wacht ook nog op kennisname. Ik geef voorlopig de voorkeur aan een vluchtige ontmoeting met een beeldschone vrouw (vanmiddag) die ik een palingfuik overhandigde.
aris zeilstra 16-03-2015 @ 00:34
Aris, je was er vroeg bij of was het láát? Ik denk het laatste. Grappig dat je over haar kortstondige verbondenheid (flirt) met Tausk schrijft. Terwijl ik dit blog maakte, heb ik ook even geprobeerd of ik zijn "dialoog met Spinoza" kon vinden, die in het Frans is vertaald als "De la vie et du savoir: Scène parlée entre le sage Spinoza et un homme connu de moi." in Psychanalyse à l'Université, vol. 2, n° 6 (1977). Daar wilde ik graag een blog over maken, maar ik vond het niet. Wel bewaarde ik gisteren voor ooit zo'n blog dit tekstje: "Tausk war einer der Diskussionsleiter in den Freudschen Kolloquien und Seminaren. Lou fand Gefallen an seinen Gedanken und Vorträgen und an seiner Interpretation der Freudschen Theorie, weil sie in gewissen Punkten eine ähnliche Einstellung zu den Dingen hatten und sie auch insbesondere manchmal im Lichte der Philosophie von Spinoza sahen, eine Affinität, die sie einte. Anfangs sahen sie sich nur bei den Veranstaltungen, bald jedoch kamen sie einander näher." Er is daarover méér te vinden en telkens is Spinoza de Dritte im Bunde. Misschien daarover ooit nog eens een blog.
Stan Verdult 16-03-2015 @ 11:55
Reactie van Henk Keizer, geplaatst op blog over Marli Huijer, ook naar hier overgebracht (onder zijn naam).
Stan, ik kan je nog wel iets melden dat eigenlijk thuishoort in je blog over Lou Andreas-Salomé, maar als ik het goed begrepen heb, komt het niet meer boven als ik het daar neerzet. Maar op een bepaalde manier past het ook wel in dit blog. Ik kwam het deze week tegen in haar biografie door Dorian Astor. Twee citaten (ik vertaal):
'In juli [1910] wordt haar aandacht getrokken door het werk van een filosoof die zich beroept op Spinoza: “Die Lehre von dem Geistigen und vom Volk”, van Constantin Brunner, twee jaar daarvoor verschenen. In haar enthousiasme over wat ze leest, wil Lou absoluut in contact komen met hem: de ontmoeting heeft inderdaad plaats in oktober, in Berlijn. Zij is onder de indruk van zijn charisma. ……………………. Brunners spinozisme, dat niet in zwang was op de Duitse universiteiten, boeit Lou, voor wie de Nederlandse filosoof CENTRAAL HAD GESTAAN sinds haar jeugd bij Gillot. Maar drie dagen van naar het schijnt een korte liaison, waren genoeg om haar diepgaand geïrriteerd te doen raken door de tegenstrijdigheden van Brunner, zijn profetenarrogantie, zijn agressiviteit tegen Nietzsche en zijn voortdurende geklaag.’
Een tweede passage over de tijd dat ze in aanraking komt met de psychoanalyse:
… zij vindt zelfs in Spinoza een “filosoof van de psychoanalyse”, en bekent in 1912: ‘Ik ervaar een grote vreugde te constateren dat ik DE ENIGE DENKER MET WIE IK BIJNA VANF MIJN VROEGE JEUGD EEN DIEPE AFFINITEIT HEB GEHAD EN EEN SOORT ADORATIE, hier weer tegenkom.’ (in: Dagboek van een jaar)
Henk Keizer 01-04-2015 @ 15:49