Mozes Salomon Polak (1801 - 1874) was hij werkelijk een Spinozist?
In zijn boek De spinozisten heeft Siebe Thissen een uitvoerige paragraaf over hem en de vrijmetselaars-loge die hij oprichtte, “Post Nubila Lux”, waarvan hij een soort wijsgerige school maakte. Zo’n paragraaf suggereert dat Polak een plaats verdient in de galerij der Spinozisten. Maar over zijn Spinozisme lezen we geen woord. Polak was zeer geïnteresseerd in spiritisme en in het voortbestaan van zielen of geesten. In zijn studie Die Unsterblichkeitsfrage hield hij zich daarmee zeer bezig. Hij zal in zijn wijsgerige zelfstudie Spinoza wel zijn tegengekomen, maar was hij bijzonder geïnspireerd door of een volgeling van de filosofie van Spinoza? We komen er niets over te weten. Ook uit Siebe Thissens hoofdstuk "Images of Light and Shadow. Spinozism Bursts Forth into Dutch Cultural Life (1854-1872)" in: Wiep van Bunge en Wim Klever (Eds.), Disguised and overt Spinozism around 1700. [Brill, 1996, p. 117 - 134] worden we wat dit betreft niet wijzer.
In het boek van Marty Bax, Het web der schepping, lijken we daarover wat meer informatie te krijgen. Daarover zo dadelijk. Eerst kort over wie Mozes Salomon Polak was.
Thissen noemt hem Markus, maar het wordt mij niet duidelijk of hij die naam bij zijn geboorte kreeg of later aannam. Hij wordt toch het meest als Mozes aangeduid. Mozes Salomon Polak werd op 19 oktober 1801 in Amsterdam geboren in een eenvoudig Askenazisch-joods gezin in de Amsterdamse ‘Vlooienbuurt’, de buurt waar ook Spinoza ter wereld kwam. Hij volgde onderwijs aan de Stadsarmenschool, waar hij uitblonk. Op zijn negentiende stond hij aan het hoofd van een Israëlitisch schooltje. Hij deed ijverig aan zelfstudie in de klassieken en het humanistische gedachtegoed. Je leest, o.a. bij Thissen, dat hij gepromoveerd was in de letteren, maar dat schijnt niet waar te zijn. Volgens Bax vroeg hij op basis van zijn expertise in de klassieke talen tevergeefs een doctorstitel aan bij de Staatsraad Gouverneur. Hij presenteerde zich wel als doctor in de humaniora. Hij was eerst hoofdredacteur van het Handels- en Effectenblad en later van het Algemeen Nederlandsch Nieuws- en Advertentieblad.
Hij zou ook kennis hebben gemaakt met de filosofie van Spinoza, was erg op zoek naar esoterie en werd lid van de vrijmetselaarsorde ‘het Grootoosten’. Daar wond hij zich erg op over het feit dat velen de nadruk legden op de uiterlijke zaken, symbolen en rituelen en zich niet of nauwelijks bezighielden met de inhoud van de traditionele esoterische leer. Hij werd het enfant terrible van de vrijmetselarij en richtte in 1850 een eigen loge op Post Nubila Lux (‘na de wolken licht’), die hij vooral als een wijsgerige school bedoelde. De vrijdenkersvereniging De Dageraad kwam uit haar midden voort.
In het schetsen van de negen pagina’s beginselverklaring van Post Nubila Lux, beweert Bax dat hij “een gedachtesprong maakte in de richting van het spinozisme”. In wat zij vervolgens citeert is echter geen spinozisme te herkennen: “Hieruit volgt noodzakelijk: Dat de leer der Orde, De Natuurlijke Godsdienst, namelijk God, de mensch en zijn pligten en verpligtingen is, en dat dus de werking der Orde in dien der bespiegelende wijsbegeerte intreedt.” […] “zij moest hen, door eigene denkkracht tot de kennis van den Schepper en Zijne verhevene eigenschappen leiden, en hen daaruit doen afleiden, in hoe verre sterfelingen, door het navolgen dier eigenschappen, hunnen Schepper kunnen nader komen; zij moest hen eindelijk daardoor en langs dezelfde wegen doen opklimmen tot het doel van hun aanwezen hier op aarde, als schakels van het oneindige, tot één hoofd-oogmerk, zamenverbondende Al en dus tot het hun, hier op aarde, aangewezene dagwerk, die pligten namelijk, welke krachtens hetzelfde, zoo jegen God als hunne medeschepselen op hen rusten." etc.
Er is teveel sprake van 'plichten' en van finalisme om van Spinozisme te kunnen spreken.
Marty Bax die dit als Spinozisme benoemt blijkt helemaal niet gekwalificeerd om Spinozisme te herkennen. Zij schrijft een brede studie over Theosofie en invloed ervan op kunstenaars. En daar vele 19e eeuwse aanhangers daarvan, tevens geïnteresseerd zijn in spiritisme, spinozisme, vrijdenkerij e.d. heeft zij een paragraaf over “De ‘theosofische’ aspecten van de filosofie van Spinoza” en later nog een paragraaf “Spinozisme, vrijmetselarij en De Dageraad circa 1850-1870”. Daarmee wil zij de achtergrond schetsen voor als zij bij kunstenaars en anderen die zij verderop in het boek behandelt, kan vertellen dat die in Spinoza geïnteresseerd zijn en wat dat dan betekent.
Maar iemand die in een voetnoot over het in 1677 postuum uitgegeven werk van Spinoza kan schrijven: “Ethica more (sic!) geometrico demonstrata, Tractatus politicus, 1677, eerder anoniem in manusript verspreid onder de titel Tractatus theologico-politicus [sic!], 1670,” laat daarmee duidelijk zien dat ze niets van Spinoza afweet. Ze praat een paar anderen na, bijvoorbeeld dat diens filosofie wegens de religieuze inslag deïsme wordt genoemd en zo meer.
Ze leest soms slordig. Waar Polak juist zegt dat hij – in Indibilis of de Gelofte - niet systematisch en op mathematische grondslagen, de grondbeginselen uiteenzet (want dat zou boekdelen vergen), en dat hij van dat stelsel slechts de conclusies (de noodzakelijke gevolgen) geeft, schrijft zij: “Dit is typerend voor Polaks manier om een onderwerp te benaderen: niet alleen met het brede, alomvattende gebaar, maar ook more geometrico, in de lijn van Spinoza. (p. 117)
Als ik verder nog in een voetnoot bij Bax (op p. 104) lees over Polaks brief aan het spiritistisch genootschap Oromase gedateerd 23 mei 1871, waarin hij zijn schatplichtigheid aan onder anderen Leibniz, Lessing, Fichte en Herder beschrijft, naast Kant, Locke en Clarke, dan mis ik daar Spinoza. Ik geloof al met al niet in het oprechte en serieuze spinozisme van Mozes Salomon Polak. Ik ben dan ook benieuwd of hij zal voorkomen in het boek over driehonderd jaar Spinozisme in Nederland dat Henri Krop heeft aangekondigd. *)
Tot slot de publicaties van Mozes Salomon Polak
Behalve brochures, werken in en vertalingen uit het Hoogduitsch, Hebreeuwsch en Chaldeeuwsch en enige onvoltooide werken, zoals de Geschiedenis aller Godsdiensten enz., publiceerde hij:
Horatius' brieven met noten en wijsgeerige aanmerkingen. Amst. 1827. [Zie bespreking in Vaderlandsche Letteroefeningen. G.S. Leeneman van der Kroe en J.W. IJntema, Amsterdam 1827
bij DBNL]
Indibilis of De Gelofte. Wijsgeerig-historische Roman. Eene bijdrage tot de kennis der zeden, gewoonten en des burgerlijken levens der Oude Romeinen. Diederichs, Amsterdam, 1831-1835 (3 delen).
Algemeene geschiedenis der wereld, van de Schepping tot op den tegenwoordigen tijd. Amsterdam, 1837-1857 (16 delen)
Practische en theoretische handleiding tot beoefening der fraaije letteren. 1e deel. Amst. 1845.
Polymnia (Historie en Volkenkunde). 4 dln. Amst. 1843 tot 1845.
Nederduitsche Grammatica. Erven Van Munster, Amsterdam, 1849. In te zien bij books.google
Europa en Nederland. Staatkundig Tijdschrift. Amst. 1849.
Algemeene mythologie, of goden- en fabelleer van alle volkeren der aarde: in twee deelen naar de beste bronnen bewerkt. Meijer, Amsterdam, 1850-1855 [Zie bespreking door Dionys Burger in: Vaderlandsche Letteroefeningen. J. Stemvers, Amsterdam 185. Bij DBNL]
Wat is vrijmetselarij, en hoe wordt zij in Nederland gehandhaafd? Amsterdam, 1854
Die Loge Post Nubila Lux und die Gross-Loge der Niederlanden. Amsterdam/Leipzig, 1854 [bij books.google te downloaden]
Die Tapis in ihrer historisch-paedadogischen, wissenschaftlichen und moralischer Bedeutung oder: Geschichte der Urreligion als Basis der Freimauerei (1855)
Logica, handboekje, ten gebruike van Academiën, enz. 2 stukken. Amst. 1854.
Die Unsterblichkeitsfrage, vermittelst einer neuen philosophischen Grundlehre, und nach vorhergegangener Widerlegung der Gründe aller materialistischen Schulen beantwortet. Meyer, Amsterdam, 1857
De nieuwe grondleer der wijsbegeerte, of de weg, om met wetenschappelijke zekerheid van mogelijkheid tot werkelijkheid te besluiten. Gebroeders Diederichs, Amsterdam, 1857 [Zie bespreking in Vaderlandsche Letteroefeningen. P. Ellerman, Amsterdam 1858. Bij DBNL]
Het Materialismus, het Spiritismus en de strenge wetenschap. Ter beantwoording van de vraag: is Spiritismus werkelijk een schakel in de keten der natuurwet? Bührmann, Amsterdam, 1872
Bronnen
Siebe Thissen, De spinozisten. Wijsgerige beweging in Nederland (1850 - 1907). Sdu Uitgevers, Den Haag, 2000
Siebe Thissen, Images of Light and Shadow. Spinozism Bursts Forth into Dutch Cultural Life (1854-1872) in: Wiep van Bunge en Wim Klever (Eds.), Disguised and overt Spinozism around 1700. Brill, 1996, p. 117 - 134 [bij books.google of hier de Polak betreffende pagina]
Marty Bax, Het web der schepping. Theosofie en kunst in Nederland. Sun, Amsterdam, 2006
Mozes Salomon Polak in Biographisch woordenboek der Nederlanden
F.Ch. Günst, De onafhankelijke vrijmetselaarsloge Post Nubila Lux te Amsterdam. Geschiedenis van haar wording en dertigjarig bestaan. De Graaff, 1877. [bij archive.org]
Sifflé, Alexander François (1801 - 1872), Kritisch-wijsgeerige beschouwingen (Polak, Mozes Salomon). In: De dageraad Jaarg. (1861) Afl. 12 (uit Poortman.kb)
Ab Caransa, Vrijmetselarij en jodendom: de wereld een tempel. Verloren, 2001 [Books.google]
A.J. HANOU, Joden en Nederlandse genootschappen, 1750-1850. In: Hetty Berg (red.), De Gelykstaat der Joden. Inburgering van een minderheid. Amsterdam 1996. P. 25-34, 117-118. [PDF]
Het artikel van de Poolse correspondent in Nederland voor het Poolse blad De Rationalist geeft geen nadere informatie. Zij baseert zich op dezelfde bronnen waarin ik over dat Spinozisme probeerde te lezen, maar niet veel wijzer werd.
Ilona Vijn-Boska: Spinozjańsko-wolnomularskie korzenie holenderskich wolnomyślicieli [Spinozistische wortels van de vrijdenkende Nederlandse vrijmetselarij] [PDF] [Te vertalen met google-vertaalfunctie]
Over Post Nubila Lux (in 1963 heropgericht) of met de eigen domeinnaam www.postnubilalux.nl/
__________
*) aanvulling 8 maart2015. Ik kan aan dit blog toevoegen dat in het boek van Henri Krop, Spinoza. Een paradoxale icoon van Nederland, dat maart 2014 uitkwam, niets over Mozes Salomon Polak te vinden is. Waarvan acte.
