Nieuw boek: Spinoza over godsdienst en politiek
Het boek ontstond als cursusboek bij cursussen over Spinoza die Adrie Hoogendoorn, arts en filosoof, al enige jaren geeft aan de Universiteit voor de derde leeftijd [v/h HOVO] in Lochum. Hij begeleidde die cursussen over de Ethica, de Briefwisseling en de Tractatus theologico-politicus en de Tractatus Politicus met uitvoerige syllabi. Nadat hij die een aantal malen had gebruikt, verbeterd en uitgebreid, is hij nu begonnen ze in boekvorm uit te geven en ook voor anderen beschikbaar te stellen. Het eerste is dus deze
ADRIE Hoogendoorn, Spinoza over godsdienst en politiek. Gehoorzaamheid, Macht en Vrijheid in Godsdienst en Staat. U3L [Universiteit voor de derde leeftijd], Lochum, 2014
Het is verkrijgbaar bij de Vereniging het Spinozahuis [zie onder ‘publicaties’ €14,95]. Andere, over de Ethica en de Briefwisseling, zullen binnenkort volgen.
Bezoekers van dit weblog kunnen Adrie kennen van zijn gedegen en informatieve reacties op dit weblog. [Tussen haakjes, aan het eind van zijn bibliografie meldt hij: “De beste website over Spinoza en spinozisme en bovendien in het Nederlands is die van Stan Verdult: spinoza.blogse.nl”].
Zo’n boek als dit bestond nog niet in het Nederlands. Het is precies wat je van een goede syllabus die in de praktijk uitgroeide tot een boek verwacht: het geeft veel achtergrondinformatie over de voorlopers en de historische context waarin het boek ontstond, geeft begripsverduidelijkingen, analyses en vele vergelijkingslijstjes. En dat alles om de genoemde boeken van Spinoza met meer kennis en inzicht te kunnen lezen. Het is boek is, hoe informatief ook, uiteraard geen vervanging van het zelf lezen van Spinoza’s werk. Vooral niet daar de opzet van het werk systematisch is, niet historisch (waarmee niet gezegd wil zijn dat er niet ook historische invalshoeken in zitten, maar het accent ligt op de systematiek). Door deze wijze van behandeling verdwijnt het betoog zelf van Spinoza, alsook de duidelijk praktisch politieke opzet die Spinoza had enigszins op de achtergrond. Het was niet zijn opzet een godsdienst- en politieke theorie te brengen, maar om politiek van invloed te zijn. Hoogendoorn’s opzet is om met gebruikmaking van een aantal Spinoza scholars (vooral Martin Saar, Susan James en F. Debrabander) Spinoza’s godsdienst- en politieke filosofie uit zijn werk te destilleren. Dat doet hij b.v. door waar en zoals het te pas komt uit diens werk te citeren. Zo verdwijnt enigszins uit beeld welk verschil er tussen diverse werken bestaat, b.v. het feit dat de contracttheorie wel in de TTP maar niet meer in de TP een rol speelt en dat in de laatste meer dan in de eerste de passies centraal staan. Ander voorbeeld: dat en waarom Spinoza in het 17e hoofdstuk van de TTP zo uitvoerig de staat van de Hebreeën behandelt en daarbinnen de rol van de hogepriester, n.l. doordat in zijn tijd waarin Amsterdam als het Nieuwe Jeruzalem werd gezien en de Republiek als het Nieuwe Israël, door calvinistische theologen naar de rol van de hogepriester bij de Hebreeën werd gewezen om ook in de Republiek meer invloed van de godsdienst op de staat te krijgen. Deze meer historische invalshoek, valt in de systematische aanpak enigszins buiten beeld.
Maar we krijgen wel alle voordelen van de systematiek. Een enkele maal vroeg ik mij af of Adrie niet te ver ging in het overnemen van invalshoeken uit de secundaire literatuur, of dat wel bijdroeg aan de verheldering van een inleiding.
Zeer verhelderend vond ik het onderscheid tussen “immanente democratie” en “democratie als bestuurs- of staatsvorm”. Het komt door het hele boek heen terug. De eerste, de “immanente democratie,” het gegeven dat elke staatsvorm uiteindelijk berust op instemming van het volk, had vooral Spinoza’s interesse. En zijn aanpak was dan ook om de andere staatsvormen, monarchie en aristocratie, zo vorm te geven en te stabiliseren, dat zoveel mogelijk leden van het volk daarin zouden kunnen participeren.
Zeer verhelderend was voor mij dat door de wijze van brengen en ordenen van de stof – en zonder dat de auteur daar veel nadruk op legde - ik nu meer dan bij eerdere lezingen van de TTP merkte hoeveel politieke aandachtspunten er al in het zgn. theologische deel van de TTP (de eerste 15 hoofdstukken) te vinden zijn. Dat is wat mij betreft mede een belangrijke verdienste van dit boek.
Na een algemeen inleidend hoofdstuk, bestaat het uit twee delen: Spinoza over de Godsdienst en Spinoza over de Politiek. Van elk geef ik de hoofdstukken:
Spinoza over de Godsdienst
H. 2 De opstand tegen de godsdienst
H. 3 Verkondigers en verkondiging
H. 4 De godsdienstige samenleving is nationalistisch
H. 5 Eigentijdseinvloeden: het scepticisme in de 17e eeuw
H. 6 Tekstkritiek: is de Schrift heilig en goddelijk?
H. 7 Het ware geloof en de rede
Spinoza over de Politiek
H. 8 Spinoza over de kernbegrippen van de moderne politieke filosofie
H. 9 Nog een kernbegrip: het natuurrecht
H. 10 Het ontstaan van de staat
H. 11 Het politieke proces en het politieke gezag
H. 12 De normatieve rechtsvraag.
Het is een goede greep van Adrie Hoogendoorn om wat Spinoza behandelt over godsdienst en over politiek in één werk te brengen (en niet zoals wel gebeurt apart), want het gáát Spinoza erom te laten zien hoe godsdienst in relatie staat tot de staat en in hoe die verhouding dient te zijn om de vrede en de veiligheid van/voor de burgers te garanderen.
Zoals al gezegd, een dergelijk werk bestond nog niet in Nederland en het is, mede door zijn grondige aanpak, een aanwinst voor de Spinoza-literatuur. Aanbevolen.
Stan Verdult
Reacties
Stan, dank voor je welwillende recensie. 3 opmerkingen:
1. Ik volg in het gedeelte over de godsdienst min of meer de volgorde van hoofdstuk 1-15 van de TTP. In het politieke gedeelte is dat moeilijker, omdat je zowel met TTP hoofdstuk 16-20 te maken hebt als met de TP. Beide beginnen met het natuurrecht, dus die heb ik in de hoofdstukken 8 en 9 tezamen besproken. Hetzelfde geldt voor het ontstaan van de staat. Wel of niet contract-theorie wordt in par. 47 besproken. Je kunt dus niet de volgorde van de boeken volgen.
2. het probleem van wijdlopigheid: de cursussen die ik gaf (over de TTP en TP overigens zowel in Lochem als in Zwolle) zijn bestemd voor geïnteresseerde leken zonder achtergrond in de filosofie. Het gevolg is dat je vele terzijdes nodig hebt met uitleg en plaatsing in een algemeen filosofisch-maatschappelijk kader. Kenners kunnen ze overslaan. Ze zijn duidelijk gemarkeerd. er ontstaat dan n.m.m. een geserreerder boek. Veel vragen die ik tijdens de cursussen van Hovo/U3L en de studiebijeenkomsten van VHS kreeg zijn er in verwerkt.
3. Mijn achterliggende idee is: je kunt de filosofie op twee manieren benaderen: 1. je kunt een handboek over filosofie nemen, of een geschiedboek over filosofie, en daaruit de opvattingen en systemen bestuderen van de diverse filosofen. Je verkrijgt dan veel kennis maar weinig inzicht. 2. je kunt ook één filosoof nemen en, daarmee de diepte ingaan. Je verwerft dan misschien wel inzicht, maar dit wordt verhinderd door te weinig kennis. Dit heb ik geprobeerd te compenseren door de vele uitweidingen. Uiteraard is het het beste om beide manieren te gebruiken. Maar ik herinner me nog al te goed hoe ik zelf aan Spinoza begon met nauwelijks kennis van de filosofie, terwijl er geen goede basale begeleidende boeken waren die je wegwijs maakten. In die zin is dit boek ook een neerslag van wat ik zelf meen nodig te hebben om Spinoza te begrijpen.
Adrie Hoogendoorn 12-03-2015 @ 13:11
Adrie, goed dat je je aanpak nog even toelicht. Misschien maakt het nog meer bezoekers van dit weblog nieuwsgierig naar je boek dan door mijn blog. Mijn kritische kanttekening ging, denk ik, niet diep en was zeker niet negatief -mijn enthousiaste waardering vormde de boventoon. Ik gaf alleen mijn eerlijke leeservaring. De vele fraaie boompjes die je plantte (je vele uitweidingen, zoals jezelf zegt) - op zich alle het aanzien waard - benamen me soms het uitzicht op het bos. Daar is niet veel mis mee, want je kunt bij een volgende gelegenheid altijd nog eens kijken. Ja, ik ben behoorlijk enthousiast dat er nu zo´n boek is. Het is duidelijk dat het je veel werk en tijd heeft gekost. Het is geen bepaald geen "Spinoza in 90 minuten".
Stan Verdult 12-03-2015 @ 17:23
Beste Stan,
Ik heb Adrie's boek gekocht en ik heb het bijna uit. Als ik het mag vergelijken met een ander boek 'Definitie van het Christendom' welke voor mij eenzelfde functie had, dan is 'Spinoza over godsdienst en politiek' helderder, moderner taalgebruik en vooral minder suggestief. Mijn complimenten aan Adrie!
Groet,
Jan
Jan 01-05-2015 @ 01:28