Ordine Geometrico

Wat is het toch dat de werkelijke ondertitel van de Ethica, zo makkelijk vergeten wordt, zelfs door Spinoza-deskundigen. Ethica more geometrico demonstrata ligt blijkbaar beter in het gehoor? In een korte periode kom ik – en niet bij de eerste de besten – de foute ondertitel tegen. Zelfs kreeg ik een ‘verbetering’ toen de juiste titel werd voorgelegd.

Toen begin deze maand de folder van de nieuwe Spinoza Kring Limburg (cf blog) werd uitgereikt aan de cursisten van HOVO Limburg die een cursus over de Ethica volgen die gegeven wordt door de mediaevist emeritus prof. L.M. de Rijk, was diens reactie: “Mooi initiatief, mooie folder ook; maar die titel is fout, die moet zijn: Ethica More Geometrico demonstrata.

Op de twee CD-boxen met colleges over Spinoza die de voorbije maanden op de markt werden gebracht, die van prof. dr. Wiep van Bunge (die ik binnenkort ga bespreken) en van prof. dr. Han van Ruler (die ik onlangs besprak, cf blog), wordt gesproken over Ethica More Geometrico demonstrata.

Ik voeg hierbij een plaatje van het titelblad zodat iedereen nog eens goed kan zien dat het echt Ethica Ordine Geometrico demonstrata was.

        

Zo vaak ‘more’ van hooggeleerde heren roept twee vragen op:

1. Is het belangrijk – maakt het uit - zit er een beduidend betekenisverschil in?

2. Wat is een mogelijke oorzaak? Niets geschiedt immers onveroorzaakt of – wat bij Spinoza hetzelfde is als: zonder reden!

Beide vragen kunnen niet met zekerheid worden beantwoord; er kan alleen over worden gespeculeerd – met hoogstens betrouwbare geloofwaardigheid.

[1] Wat de eerste vraag betreft: zelf heeft Spinoza zich er niet over uitgelaten. Hij heeft het verschil niet toegelicht, maar hij deed nooit zomaar iets. Zijn uiteenzetting van Descartes’ filosofie “op de manier van de geometrica getoond” zal meer een louter didactische manier van presenteren geweest zijn en niet als een dwingende wiskundige ordening van logische (eeuwige) waarheid, want dan had hij er zelf van overtuigd moeten worden en dat werd hij niet – hij hield enige vergaande voorbehouden.

Dat van de presentatie van zijn eigen filosofie (immers niet ‘de beste’ maar ‘de ware’ zoals hij aan Albert Burgh had laten weten), wel een dwingend bewijseffect zou uitgaan, gaf hij mogelijk aan met ‘ordine’. Wim Klever weet heel stellig: “De omzetting van ‘more’ in ‘ordine’ is zeker geen onopzettelijke wijziging.” (Ethicom, p. 8)

[2] Wat de tweede vraag betreft zal ik slechts kort speculeren. Mogelijk ligt ‘more etc.’ ons makkelijker in de mond, bekt het beter, en maken we onnadenkend een fout. Het is echter ook goed mogelijk dat het niet een onschuldige maar een Freudiaanse verspreking betreft.

Degenen die zich wetenschappelijk, althans academisch, met filosofie bezig houden en in het bijzonder met Spinoza, zijn waarschijnlijk niet overtuigd van de (‘eeuwige’) waarheid van Spinoza’s filosofie. De vraag of en in hoeverre Spinoza gelijk had is voor hen niet meer aan de orde. Misschien dus dat daarom, juist daar ze zich heel goed bewust zijn van het verschil tussen ‘more’ en ‘ordine’, in hun onderbewuste een Freudiaanse mutatie heeft plaats gevonden waardoor de titel er als ‘more’ uit komt.

Spinoza heeft er met zijn associatiewetten op gewezen dat de indrukken die waarnemingen maken opgenomen worden tussen sporen van eerdere indrukken waarmee ons een verband wordt gesuggereerd. Zodat een soldaat bij het zien van een spoor in het zand aan een legerpaard en vervolgens aan oorlog denkt, terwijl de boer bij hetzelfde spoor aan een trekpaard denkt en vervolgens aan het ploegen van een akkerland (of woorden van gelijke strekking, ik citeer uit het hoofd).

Maar ze kunnen het – zo voeg ik er aan toe – wel over eens worden dat wat op het zandpad te zien is een paardenspoor is.
Zo moeten alle genoemden bij het kijken naar de titelpagina het erover eens zijn dat daar Ethica Ordine etc. staat. Over de betekenis ervan mag vervolgens ieder het zijne denken in overeenstemming met eerdere sporen die in de diverse geheugens werden getrokken door eerdere waarnemingen. Bijvoorbeeld over de vraag hoe die ondertitel het beste vertaald kan worden, Als…

• Alles op een Meetkundige orde geschikt en betoogd (De Nagelate Schriften)

• Op Meetkundige wijze uiteengezet (Meijer)

• Volgens de meetkundige ordening uiteengezet (Krop)

• naar de geometrische orde bewezen (Klever)

• Nach der geometrischen Methode dargestellt (Stern)

'démontrée selon l'Ordre Géométrique' (Pautrat - krijg ik zojuist door...) 

Tenslotte, om het helemaal rond te maken, nog even de titelpagina van de PPC

                 

Reacties

Beste Stan,

Dank voor deze blog. Nieuw als ik ben met het onderzoek naar Spinoza, is mij dit al meermaals opgevallen. Aardig dat je nu eens duidelijk het verschil laat zien tussen de ondertitel van de Ethica en de PPC. Denk je overigens niet dat daar de oorzaak in gelegen is: dat deze twee ondertitels door elkaar worden gehaald? Dit lijkt me de eenvoudigst mogelijke oorzaak.

Wat betreft de vertaling van het ' Ordine Geometrico demonstrata', nu ik de verschillende vertalingen lees, ontstaat in mij het vermoeden dat Spinoza de sterke vertaling van 'bewijzen' voor 'demonstrata' heeft bedoeld, zoals het ook naar voren komt in de Ethica - Q.E.D.. Als mijn andere vermoeden juist is, zou hij voor 'uiteenzetting' (net als Johan de Witt) eerder de nu aan mij onbekende Latijnse vorm van 'deductie' hebben gekozen. Immers, het gaat er bij Spinoza niet slechts om dat zijn filosofie uiteengezet wordt, maar bewezen. Hoewel hij natuurlijk besefte dat de bewijzen niet iedereen zou overtuigen...

Wat betreft punt 1:
Spinoza heeft zelf more geometrico en ordine geometrico naast elkaar gebruikt. Cf. Ethica 3/voorwoord: His sine dubio mirum videbitur, quod hominum vitium, et ineptias more Geometrico tractare aggrediar, et certa ratione demonstrare velim ...; en Ethica 4/18s: Sed antequam haec prolixo nostro Geometrico ordine demonstrare incipiam... De opbouw van de Ethica is deductief, volgend uit axioma's en definities. "Ordo" betekent mi daarom eerder: ordening of volgorde. Want eerst zijn er de axioma's en de definities, en het hele bouwsel van de Ethica volgt daaruit, in de volgorde die Spinoza heeft gegeven. De opbouw van de Ethica (stellingen) is dus een aaneenschakeling van bewijzen die voortvloeien uit de axioma's, definities en eerder gegeven stellingen. De connotatie van "demonstrata" zal derhalve meer smaken naar bewijzen dan naar beschrijven. Evenwel, kan men zeggen dat een Menswetenschap of Zedekunst is bewezen? Of wordt de uiteenzetting hiervan in de logische volgorde van de axioma's, definities en stellingen op geometrische wijze / in geometrische ordening bewezen?
Wat punt 2 betreft: ik vermoed dat ook wetenschappers zich weleens bezondigen aan het verzuim om erug te gaan naar de bron. Dus deskundige X citeert een verkeerde titel, deskundige Y controleert dit niet (of gaat uit van een eigen ongefundeerd "zeker weten") en praat na. Het controleren van feiten vraagt inspanning en energie; de praktijk van het dagelijks leven heeft al vaak bewezen dat dit voor velen te veel gevraagd is.