BdSpinoza

Pieter van de Griend (1922 – 2001) zag 't praktische van Spinoza's Ethica

Het ontroerde mij dat ik, - via een citaat dat Bop Hoekstra, deelnemer aan de SKL, uit zijn vroegere studieboek, aan ons toezond - voor het eerst op de hoogte kwam met het werk van deze man, die aan zijn andragogische werk meer en meer de filosofie van Spinoza ten grondslag trachtte te leggen. Daarom 'verdient' hij dat hier een blog aan hem wordt gewijd.

Pieter C. van de Griend, geboren in Heerlen waar hij de HBS b deed, ging in 1940 scheikunde studeren in Delft, welke studie hij door de oorlog niet afmaakte. Na de oorlog was hij vanaf 1946 een aantal jaren leraar natuur- en scheikunde. In 1949 studeerde hij in Delft af als scheikundig ingenieur. Daarna ging hij sociale psychologie en pedagogiek studeren aan de Universiteit van Amsterdam. Promoveerde in 1963 op het proefschrift Leiderschapsvormen in de schoolklas. Hij werd in 1966 lector en vanaf 1970 buitengewoon hoogleraar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam toegepaste groepspsychologie en gesprekstechniek. Daarnaast was hij wetenschappelijk adviseur bij het Ministerie van Justitie op het gebied van communicatieprocessen. Ook na zijn emeritaat in 1988 bleef hij lesgeven o.a. aan de Internationale School voor Wijsbegeerte om zijn aanpak van intermenselijk begrip te verspreiden.

Mentaliteitentheorie
Van de Griend ontwikkelde een eigen praktijktheorie over de problematiek van tussenmenselijke relaties. Deze noemde hij mentaliteitentheorie - een term die hij ontleende aan Du Boeuff en Kuiper. ‘Mentaliteit’ staat voor de subjectieve ervaring die mensen hebben van zichzelf in relatie tot anderen, met inbegrip van gedrag dat met die ervaring verband houdt. De mentaliteitentheorie is zowel van een hoog abstractieniveau als tevens direct praktisch toepasbaar, met name als het gaat om het persoonlijk functioneren van mensen in relatie tot elkaar. In 1994 richtte hij de Stichting Onderwijs Mentaliteitenleer (S.O.M.) op om zijn gedachtegoed verder te verspreiden. Deze stichting werd na zijn dood voortgezet. Op de website biedt ze PDF's van Van de Griend's werken, alsmede verdere uitwerkingen.  [Wiki]

Zijn werken
In het perspectief van de angst. Grondvormen van tussenmenselijk functioneren [H. D. Tjeenk Willink bv Groningen, 1975 - PDF];
Relatievormen en zelfkennis [Swets & Zeitlinger, Lisse, 1983 - PDF];
Ons aller probleem, de medemens. Over het wederzijds onbegrip in menselijke relaties [Amsterdam/Lisse, Swets & Zeitlinger, 1991 - PDF];
Omgaan met angst [Nelissen, 1996 - PDF];
De ecologische nis van de mens [Budel, Damon, 1998 - PDF]

Spinoza
Hij ziet Spinoza's Ethica als een boek over zelfkennis, zoals hij ook zijn eigen werk ziet als bijdragen tot het achterhalen van kennis over de ingewikkelde verhouding van ieder mens met zichzelf en met anderen. Hij ging meer en meer de Ethica gebruiken.
In zijn Ons aller probleem, de medemens (1991) gaf hij in een voetnoot een toelichting op zijn ontdekkingen (via werk van Du Boeuff en het fenomeen van angstreductie bij H.S. Sullivan) van de vier mentaliteiten, hetgeen leidde tot zijn In het perspectief van de angst. Vervolgens schrijft hij: "Daarna ging ik mij (meer) bezig houden met praktijkwerk op basis van de theorie. Verder drong het scherper tot mij door [...] dat de mentaliteitenleer eigenlijk een antropologische theorie is, wat de zaak veel gecompliceerder maakte. Die complicaties voerden onder andere naar de intensieve studie van Spinoza, van welke filosoof ik steeds meer de relevantie besefte, niet alleen in verband met de mentaliteitentheorie, maar voor menswetenschap überhaupt. Die ontwikkeling voerde naar een tweede boek over de materie: Relatievormen en zelfkennis (1983). Dat boek leverde goede diensten in verband met voortgezet en geïntensiveerd praktijkwerk, maar juist daardoor traden ook de tekorten aan het licht. In wezen komen die hier op neer, dat ik wel allerlei complicaties had ingevoerd, maar zonder die ook duidelijk op te lossen en te herleiden tot een heldere kern die volledig logisch was doordacht. Daartoe te komen was de moeilijkste fase van het werk, die heeft geleid tot dit boek. Daarvan is de omvang beduidend minder dan het vorige, omdat het ook noodzakelijk bleek te zijn mij los te maken van allerlei invloed van andere auteurs, waarvan ik eerder rekenschap probeerde te geven. Met een uitzondering, waarmee ik terug ben bij de inspirerende idee van Du Boeuff. De term mentaliteit heb ik in eerdere publikaties laten varen ten gunste van allerlei andere: grondvorm, intentionaliteit, houding, structuur, patroon, oriëntatie. Echter is het woord mentaliteit, in de letterlijke betekenis van geestesgesteldheid, het enig juiste. [p. 190-150]"

En inderdaad komt Spinoza het meest voor in zijn Relatievormen en zelfkennis (1983). Daarin betoogt hij, dat werkelijke zelfkennis ontstaat in het inzicht verwerven in de karakteristieke eigen manier, waarop men in de relaties met anderen is betrokken. Mensen zijn bedreigend voor elkaar, maar hebben elkaar ook nodig. Hij behandelt de vier relatievormen, grondhoudingen of mentaliteiten van waaruit mensen omgaan met zichzelf en met elkaar - ofwel het intra- en interpersoonlijke proces: afhankelijk, onderwerpend, isolerend, conformerend. Dat zijn geen typologieën, maar concepten om jezelf en anderen te begrijpen. Hij bespreekt het angstreductiemechanisme en het empirisch fundament van de theorie; angst is voor hem hét grondfenomeen. In een tweede deel worden toepassingen besproken aan de hand van enige literaire werken en vanuit de eigen praktijkervaring van de auteur.

Dat boek heeft een laatste paragraaf, "De actualiteit van Spinoza en de mogelijkheid van het autonome zelf", waarin hij Spinoza ziet "als een toppunt van zelfbewustwording, waarin culturele bepaaldheid in emotioneel opzicht in ieder geval zeer vergaand is overwonnen." En hij schrijft (dit was het citaat dat Bop Hoekstra verspreidde):

"De opvatting, dat het volstrekt abstracte systeem van dat boek [de Ethica] alleen maar kan zijn ontstaan op de basis van zelfkennis en bewustheid van eigen emoties vind ik ook in een notitie van Appuhn bij een Franse uitgave van de Ethica. Appuhn stelt dat het werk dientengevolge ook alleen maar kan worden begrepen als de neerslag van levenservaring. De lezer die er argeloos aan begint en die aanstonds stuit op het substantie- en attribuutbegrip, waarbij hij zich niets concreets kan voorstellen, die verder geheel in beslag wordt genomen door de worsteling met de logische structuur van definities, axioma's, stellingen en bewijzen, zal er nauwelijks toe komen, in dat alles de levenservaring van de schrijver en de immanentie van Spinoza's Godsbegrip te herkennen.
En toch: voor wie de worsteling met de materie niet opgeeft, en dat zijn er in de loop van 300 jaar heel wat geweest, krijgt het werk een geheimzinnige en onuitputtelijke fascinatie, omdat in de hoogbouw van de logische structuur iets anders tot uitdrukking komt: het peilen van de diepste grond van de menselijke ervaring. Terecht is de Ethica wel een begripspoëem genoemd: is niet een gedicht in taal uitgekristalliseerde ervaring? In de terminologie van dit boek: aan Spinoza is de confrontatie tussen logica en ervaring op het gebied van de zelfkennis op uitzonderlijke wijze gelukt en dan blijkt die confrontatie te leiden niet alleen tot zelfkennis in een gebruikelijke en beperkte betekenis van het woord, maar ook tot transformatie van het gekende zelf, zodat dit mede kennis van het menszijn, van het aan alle mensen gemeenschappelijke omvat."

spinoza | 20-10-2013 | 13:37 | Link | Reacties (4)