Politieke analyse van kabinetsinformatie met Spinoza's conatus-begrip
Spinozist Ton de Kok was elf jaar (van 1983-1994) Tweede Kamerlid voor het CDA en is nu docent godsdienst op het Fons Vitae Lyceum in Amsterdam. Hopend dat de deze week informeel met elkaar sprekende fractieleiders wellicht nog kranten lezen, schreef hij voor de Volkskrant een opiniestuk. De Kok’s uitkomst is: CDA kan uit zelfbehoud beter oppositie in gaan.
Ton de Kok bij de 10e Spinoza-zomerweek van de Vereniging Het Spinozahuis, 28 juli 2009 in het Woodbrookershuis te Barchem.
Zijn stuk stond vanochtend in de krant. Hij begint ermee dat hij als godsdienstleraar bij een kabinet van VVD, CDA en VVD straks van zijn leerlingen allerlei kritische vragen zou krijgen. En vervolgens schrijft hij:
“In het licht van het denken van onze enige filosoof, de tweede generatie allochtoon Spinoza, is die kans zeer reëel. De meest relevante stelling van hem is: elk wezen gehoorzaamt aan de natuurwetten en streeft dus naar volharding in zijn bestaan.
Kijken we naar ‘het wezen’ Maxime Verhagen, dan leeft in hem per definitie de existentiële vraag: hoe kan ik in mijn bestaan als politicus volharden? Toegespitst: hoe kan ik minister van Buitenlandse Zaken blijven?
Hij kan dat, als hij zich in de komende onderhandelingen laat leiden door weloverwogen eigenbelang. Met andere woorden: hij moet loepzuivere argumenten vinden die de fractieleden duidelijkheid geven aangaande de vraag wel of niet met de VVD en de PVV in zee.
Ook in de fractie slaat de drang tot zelfbehoud toe. De fractieleden stellen zich de vraag: hoe kan ik volharden in mijn politieke bestaan? Daarna pas komt het partijbelang en dan het landsbelang. Die volgorde spreekt voor zich: de partij bepaalt immers de plaats van ieder lid op de volgende verkiezingslijst. Uiteraard wordt dit soort persoonlijke overwegingen nooit hardop uitgesproken.
Verhagen en zijn fractie zullen het moeilijk krijgen. Pas als alle ideeën over hoe en met wie de onderhandelingen in te gaan spijkerhard verantwoord zijn, zal het ‘volharden in het politieke bestaan’ worden bevorderd.
Keuzes die vanwege het eigenbelang slecht overwogen zijn, zullen negatieve gevolgen hebben. Voor Verhagen zal de keuze voor de PVV zijn bestaan als minister vermoedelijk verlengen, voor de fractie is de keuze voor de PVV zelfmoord. Over een jaar ligt de coalitie weer op haar gat, verliest het CDA weer vele zetels en de fractieleden hun posities.”
Zie hier het hele artikel in de Volkskrant.
* * *
De vergroting van de kans op kritische vragen van zijn leerlingen zou voor een docent juist een grote uitdaging moeten zijn. Het begin van Ton de Koks argumentatie vind ik - zo gezien - dan ook niet sterk. Wat zou een kabinet van VVD, CDA en PVV een buitenkans zijn voor het maatschappelijk en schoolse debat; want dan gaat het er écht om.
En wat te denken van het krachtige streven om voort te bestaan van de PVV. Hoeveel afkalving zou een meeregerende PVV tegemoet gaan? Wat gaat het de PVV niet kosten als ze tegemoet komt aan de CDA-eisen?
Kortom, het valt nog niet mee om louter met het conatus-begrip een politieke analyse te geven, want de drang om voort te bestaan geldt bij iedereen en alles.
Reacties
Stan,
1. Je hebt gelijk dat Ton de Kok wel erg bezorgd is over zijn overlevingskansen als leraar op een allochtonenschool, bij de komst van een kabinet PVV, VVD, CDA. Hij levert de PVV ongewild een argument om de toestroom van allochtonen flink te beperken. Het zal zijn eigen zelfbehoud en overleving ten goede komen.
2. Hij stelt zijn allochtone leerlingen wel erg idyllisch voor. Ze lijken op de 'goeie apekoppen' uit de boeken van Dik Trom! De werkelijkheid is anders. Volgens de statistiek komt de helft van de Marokkanen onder de 20 jaar in aanraking met justitie. Als de aanneemt dat de Marokkaanse meisjes nauwelijks met justitie in aanraking komen, dan betekent het, dat praktisch alle Marokkaanse jongens onder de 20 met justitie in aanraking komen. Dat betekent dat op Ton's school tientallen procenten van de leerlingen met justitie in aanraking komen. Niet alleen maar goeie apekoppen dus, en een strafblad is geen aanbeveling voor de islam, hoofddoekjes, minaretten etc. Respect moet nog nu eenmaalverdiend worden.
3. De PVV is het resultaat van de ideologische en moralistische blindheid van politieke partijen als CDA en PvdA in de periode dat Ton kanerlid was. Zij juichten de massale instroom van kansarme analfabete allochtonen toe, die uit een toaal andere cultuur kwamen. Ze zetten degenen die zich daarover zorgen maakten weg als nazi's, NSB'ers en moordenaars van Anne Frank. In diezelfde tijd bestonden er in de klassieke immigratielanden allang greencards en andere forse immigratiebeperkingen
4. De conatus is weliswaar een basaal biologisch en psychologisch mechanisme, maar dit mechanisme vertaalt zich in de politiek in Spinoza's adagium: recht is macht. Daarbij spelen moralistische overwegingen, zoals Ton die te berde brengt, een secundaire rol. Spinoza is wat dat betreft een machiavellist. Het CDA heeft lang genoeg in het centrum van de macht gezeten om dat te weten, en Ton weet dat in wezen ook wel. Een voorbeeld? Zie CDA'er Verhagen's verzoek aan Navo-chef Rasmussen, om aan de Nederlanse regering een pleitlbrief te schrijven voor verlenging van de missie in Afghanistan. Je eigen zin doordrijven via de Navo. Machiavellistischer kan het haast niet.
Adrie Hoogendoorn 30-07-2010 @ 20:45
Oké, jongens, oké. Vergeet niet dat je in zo'n artikeltje in 600 woorden je ei moet leggen. 'Kill your darlings' , is de opdracht van de redactie. (Van 't Reve: het is poepen door een gat dat voor piesen bedoeld is...)Wat er dan overblijft is een kale boodschap: "je conatus najagen op basis van inadequate ideeën voert naar de ondergang voor het CDA". Aantjes zei vanmorgen al dat het CDA in ontbinding is...Nee, ik ben al blij dat de naam Spinoza het in het artikel heeft overleefd. Bij de NRC zei men: Spinoza? Waarom? Dat is maar een invalshoek, niet wetende dat Spinoza bij de neurowetenschappers de enige relevante filosoof is. Ik publiceer al heel lang af en toe in de NRC. Nu weigerde men me op basis van verdomd inadequate ideeën. Ik heb de boys en girls daar laten weten dat ik in september in Amsterdam een leescyclus Spinoza begin - in het kader van de ASK Spinozacursussen - en dat ze welkom zijn.
Echt, je kan van de politiek een schitterende spinozistische analyse maken en dan zie je hoe vaak de 'inadequate ideeën' het winnen.
Journalisten zouden veel meer, zo niet uitsluitend, de politiek vanuit de visie van Spinoza moeten bekijken. Idealen, landsbelang en god weet wat niet meer, zijn ondergeschikt aan mijn drang tot voortzetting van mijn bestaan. Weloverwogen eigenbelang geschiedt op basis van adequate ideeën en dat voert ons uiteindelijk tot een ideale samenleving.
Ton de Kok 02-08-2010 @ 10:28
Ton, gaarne drie opmerkingen en twee conclusies:
1. Adequate indeeën. Spinoza verstaat hieronder:
a. Kennis in relatie met de idee van God (E2p32). Dit is de derde kennissoort. Ik denk dat hier ook de fenomenologische reductie van de brandende kaars in TIE57 onder valt.
b. Heldere en welonderscheiden ideeën (TIE63). Dit zijn enkelvoudige ideeën. Voorbeeld: het geheel is groter dan een deel.
c. Gemeenschappelijke noties (E2p37-40). Dit zijn aspecten die alle lichamen met elkaar gemeen hebben. Ze kunnen geëxtraheerd worden uit de 1e kennissoort. Voorbeeld: volgens Herodotus (Historiën,Bk2.109) is de meetkunde uitgevonden door Egyptische belastingambtenaren, om na een Nijloverstroming de belastingheffing over de individuele landstukken zeker te kunnen blijven stellen.
2. De conatus is te vergelijken met de 1e wet v.d. Thermodynamica (behoud van energie), de 2e wet v.d. Th.dyn. (dissipatie van energie) wordt door Spinoza geformuleerd in E4ax1.
3. Politiek en godsdienst zijn werken van de verbeelding, 1e kennissoort: 'De natuur maakt helemaal geen naties, alleen indvividuen, die in naties worden onderscheiden door verschillen in taal, wetten en algemeen aanvaarde zeden' (TTP17.26).
Conclusies:
1. De politiek willen benaderen m.b.v. de conatus is hetzelfde als proberen de wetten v.d. Thermodynamica toepassen op de politiek. Je kunt het doen, maar het leert je weinig.
2. De politiek leggen langs de meetlat van de adequate ideeën is hetzelfde als de politiek vernietigen. Politiek werkt nu eenmaal met consensus en compromis, 1e kennissoort, wheeling and dealing. Ze probeert de wisselingen van de fortuin in te dammen, omdat we 'heen en weer geslingerd worden door hoop en vrees' zegt Spinoza in zijn Brieven. We kunnen nu eenmaal de adequate oorzaken van de dingen niet kennen. En bovendien kunnen we, volgens Hannah Arendt, de gevolgen van onze handelingen niet overzien. Politiek blijft een onzeker handwerk.
Adrie Hoogendoorn 03-08-2010 @ 07:39
Adrie,
Je komt dikwijls met aardige bijdragen, maar soms...
Notiones communes of gemeenschappelijke begrippen zijn te zien als axioma’s (EIp8,s2). Het zijn de gemeenschappelijke begrippen of principes die de grondslag vormen van het redeneren (EIIp40,s1). En dan hebben we in EII38,c gelezen dat mensen bepaalde ideeën of begrippen gemeenschappelijk hebben "want alle lichamen komen in bepaalde opzichten overeen en deze moeten door alle mensen adequaat oftewel helder en onderscheiden worden gekend." Het heeft dus weinig zin om te proberen onderscheid aan te brengen tussen 'adequaat' en 'helder en onderscheiden', zoals jij doet; 'adequaat' is Spinoza's andere vertaling van het laatste.
Wel een aardig weetje "volgens Herodotus (Historiën,Bk2.109) is de meetkunde uitgevonden door Egyptische belastingambtenaren, om na een Nijloverstroming de belastingheffing over de individuele landstukken zeker te kunnen blijven stellen," maar een gemeenschappelijke notie is zo’n feitje niet. Dat de belasting evenredig over de landstukken toegewezen dient te worden is een moreel of politiek uitgangspunt, geen axioma.
En inderdaad: politiek moeten we zelf doen en kunnen we niet uitrekenen.
Stan Verdult 03-08-2010 @ 10:26
Adrie, in de politiek overheersen de emoties. Als politici zouden handelen op basis van de rede en dus op basis van ideeën die overeenkomen met de werkelijkheid zoals zij zich haar als politici wensen, zou daarmee de samenleving in 'haar bestaan worden bevorderd'. En dus zou dat in het eigenbelang zijn. Als iedereen rationeel zou handel, dus uit WELOVERWOGEN eigenbelang zou het aards paradijs in ere worden hersteld.
Ton de Kok 03-08-2010 @ 11:28
Een droomfantasie die nooit in de werkelijkheid heeft bestaan (een aards paradijs) kan niet in ere worden hersteld.
Patrick 03-08-2010 @ 12:13
Stan, twee opmerkingen:
1. Mijn punt is dat Spinoza stelt dat de Notiones communes twee kenmerken hebben:
a. Ze zijn gemeenschappelijk aan alle mensen, dieren, dingen, aan het deel en aan het geheel, aan de wereld, kortom aan alles wat er is.
b. Ze kunnen geconcludeerd worden uit de eerste kennissoort. Om dit te kunnen illustreren haalde ik Herodotus aan. Belastingambtenaren stonden voor een praktisch probleem: hoe na een Nijloverstroming vaststellen welk stuk grond aan wie toebehoorde, om op grond daarvan de juiste aanslag op te leggen? Zij ontwikkelden, althans volgens Herodotus, daartoe de meetkunde. Of zij daarvoor morele motieven hadden of niet, doet niet ter zake. Waar het om gaat is dat op grond van een praktisch probleem, de 1e kennissoort, een universeel systeem ontwikkeld werd, de meetkunde, 2e kennissoort.
2. Dat de heldere en welonderscheiden ideeën tevens notiones communes zijn is duidelijk, maar ik haalde TIE63 aan omdat hij ze daar noemt zonder de not.comm.
Ton,
1. Voor Spinoza leiden de passies individueel tot slavernij, zie titel deel 4 Ethica. Collectieve passies zijn een andere zaak. Bij de meute leiden ze tot razernij, bij de goed bestuurde staat tot vrede en stabiliteit. Het is volgens TP1.1 zinloos om de mensen om hun passies te beschimpen of ze een utopie voor te houden (zie reactie Patrick). TP1.2 beweert dat staatslieden uit ondervinding weten dat er gezondigd wordt zolang er mensen zijn, en dat ondervinding de leermeesteres van de politiek dient te zijn. TP1.3 zegt dat het met de rede maar matig gelukt om de mensen in toom te houden. De volgende hoofdstukken van de TP leren ons dat als de emoties collectief en d.m.v. de staat in goede banen geleid worden, de mensen vrij kunnen zijn. Dit kan bijvoorbeeld tot stand gebracht worden door een charismatisch leider als Mozes (TTP17).
2. De rede heeft in de staat dus de functie om de passies zodanig te richten dat vrede en de veiligheid gewaarborgd worden, en zeker niet om de utopie te realiseren.
3. Je zegt: 'Als politici zouden handelen op basis van de rede en dus op basis van ideeën die overeenkomen met de werkelijkheid zoals zij zich haar als politici wensen'. Neem bijvoorbeeld de fictie van het Oranjehuis als symbool voor de eenheid van het land. Dit is een fictie die we elkaar voorhouden met als motief dat we daarzonder onze medelanders doodslaan. Toch werd er in 1672 gemoord om Oranje aan de macht te krijgen, en niet om de Regenten weg te krijgen. In feite houden we, volgens de rede geredeneerd, een schadelijke fictie in stand. Volgens jouw redenering zou het Oranjehuis dus verwijderd moeten worden. Politiek is het echter niet opportuun. Zie hier hoe weinig de rede vermag in de Staat.
Adrie Hoogendoorn 03-08-2010 @ 15:02
Mijn doelstelling in deze discussie, daar waar ik Spinoza erbij haal, is dat journalisten en de kiezers zich leren te realiseren dat ieder mens, vooral de politicus, eerst moet zien te 'volharden in zijn bestaan' voordat hij aan idealen kan werken. De journalist moet, wanneer hij een analyse maakt van een politiek gedrag, zich altijd eerst afvragen: wat is de status van de dubbele agenda van de betreffende politicus. Voor een politicus die door zijn kwaliteiten een onaantasbare positie heeft, is het makkelijker zich primair met idealen bezig te houden. Veruit de meeste politici moeten eerst om hun bestaanszekerheid denken. 'Eerst het vreten, dan de moraal'. Bij politici ligt dat conatus-concept zó aan de oppervlakte. Ze hebben een zeer onzeker bestaan en werken in een glazen huis waar journalisten en kiezers met hun neus tegenaan gedrukt staan. In iedere beroepsgroep is er een strijd tussen 'conati', alleen valt dat veel minder op en is niet zo actueel als bij politici.
Ton de kok 09-08-2010 @ 10:08