Spinoza - de Masaniello van de filosofie
Masaniello werd de bijnaam van Tommaso Aniello (1620 - 1647), een eenvoudige, analfabete Napilotaanse visser die in 1647 gekozen werd om protest aan te tekenen tegen een nieuwe belasting op fruit en die zo de leider werd van een volksopstand tegen de Spaanse onderkoning in Napels en de onderdrukking door de adel. Het werd een complete opstand tegen de Spaans-Habsburgse overheersing. De opstand had succes maar Masaniello werd door een door de adel gehuurde huurmoordenaar vermoord. Het was een opstand van zes dagen, een slechts zeer korte machtsgreep, die echter veel weerklank ondervond. Het was een sensatie in heel Europa. Masaniello werd ook in de Nederlanden een populaire figuur, onderwerp van prenten, een medaillon en zelfs van een opera van D.-F.-E. Auber and Eugène Scribe, La Muette de Portici, ook wel Masaniello genoemd (1828). Het was deze opera die in 1830 in Brussel de aanleiding gaf tot de Belgische opstand.
Van Spinoza’s biograaf dominee Colerus weten we dat ook Spinoza een bijzondere belangstelling voor deze Masaniello moet hebben gehad. Colerus schrijft omstreeks 1700 een album met tekeningen van Spinoza in handen te hebben gehad. Eén van de afbeeldingen, op het vierde blad, was volgens zijn huisbaas Van der Spyck duidelijk een zelfportret. Spinoza had zich uitgebeeld in de uitmonstering waarin men destijds Masaniello placht af te beelden: een visser in hemd met een visnet op de rechterschouder, maar de gelaatstrekken waren die van Spinoza.
Volgens Deleuze (in Philosophie pratique) zou een gravure, behorend tot de prentencollectie van het Rijksmuseum, een reproductie van dit portret zijn. Waar hij dat vandaan heeft is mij niet bekend. Als daar iets van waar zou zijn, werd het hoog tijd dat dit portret werd gepubliceerd.
Ernst Altkirch gaf in zijn boek Spinoza im Porträt (Jena, 1913), de afbeelding die Pieter de Jode van Masaniello maakte, daar hij veronderstelde dat Spinoza mogelijk die gravure in diens “Theatrum 
Prinzipium” (sic!) kende. Vanaf 1650 gaf Pieter de Jode II of junior (1601 – na 1674) de door zijn vader al begonnen portretverzameling Theatrum principum uit. Het zou niet steeds duidelijk zijn welke gravures van hem zijn en welke van zijn vader. Tot 1660 kwamen er meerdere uitgaven. Aanvankelijk bestond het boek uit 78, later werden het 120 portretten. Dit boek Theatrum principum was wellicht een verkorte versie van zoals het vollediger ook werd aangeduid: Theatrum pontificum, imperatorum, regum, ducum, principum, etc. pace et bello illustrium.
Tussen de bewaard gebleven aantekeningen voor colleges die Hannah Arendt in 1955 en 1965 over Spinoza’s politieke theorie gaf, bevindt zich dit blaadje:
Als een hommage aan Spinoza, die immers wel gezien mag worden als de Masaniello van de filosofie, breng ik vandaag een groter formaat van deze afbeelding uit Altkirch dan tot heden op internet te vinden is.
* * *
Iets van de sensationele waardering voor de korte 'regeerperiode' van Masaniello blijkt ook uit dit medaillon uit 1658 met aan de ene zijde Masaniello en de andere Oliver Cromwell.
Medailleur: Wouter Müller: England/Italy, 1658, Silver, 70 mm
Terwijl nergens aan te zien is welke van de afbeeldingen (Masaniello of Cromwell) de voorzijde is, maakt de website waarvan ik deze afbeeldingen binnenhaal wel een keuze: "uiteraard" is Cromwell de voorzijde...
Obverse: Oliver Cromwell being crowned between two soldiers. A cartouche below, inscribed OLIVER CROMWEL PROTECTOR V. ENGEL: SCHOTL: YRLAN 1658 (Oliver Cromwell, Protector of England, Scotland and Ireland 1658)
Reverse: Tommaso Aniello (Masaniello) being crowned between two sailors. A cartouche below, inscribed MASANIELLO VISSCHER EN CONINCK V. NAPELS 1647 (Masaniello Fisherman and King of Naples 1647)
Prentenkabinet Rijksmuseum heeft geen afbeelding op de site van een "kopie naar Wouter Muller, Wouter - Vervaardigingsplaats: Amsterdam - Datering: 1660", maar wel als omschrijving: Zilveren penning. Voorzijde: borststuk man, waarboven twee vissers kroon houden, boven cartouche met opschrift. Keerzijde: borststuk man, waarboven twee krijgers in Romeinse wapenrusting lauwerkrans houden boven cartouche met opschrift.
Kortom, nu is Masaniello de voorzijde en Cromwell de keerzijde toegewezen...
Aanvulling 19 december 2010
Met dank aan Jan Zielinski *) (zie reactie) deze aanvulling. Bij de DBNL staat gedigitaliseerd: Thomas Asselijn, Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelse beroerte, by Jacob Lescailje t'Amsterdam, 1668 (ed. Marijke Meijer Drees). Amsterdam University Press, Amsterdam 1994
De daarin afgebeelde Masaniello (links) wijkt licht af van die gepubliceerd in Altkirch. Het onderschrift klinkt nogal kritisch.
Anjello, door de damp van Staatzugt aangedreven,
En door de drift des volks, gesteegen in den top
Van hoogheijdt, moordt, en brandt, en werpt zich zelven op
Tot Hooft des Ryks, en werdt gelijk een Vorst verheeven.
Heerst met geweldt, en recht een School van gruwlen an;
Tot dat hij holdt, en sterft op 't laatst als een tijran.
* * *
Hierna het frontspice van het boek waarnaar Jan Zielinski verwijst: August Gottlieb Meissner, Masaniello. Ein historisches Bruchstück. Mannheim, 1800 [te vinden bij books.google]. Masaniello met hengel afgebeeld door Johann Ernst Mansfeld (1738 - 1796).
Nogmaals, met dank aan Jan Zielinski!
Een afbeelding van Masaniello met hengel door Romeyn de Hooghe waarover ik las bij Altkirch heb ik niet kunnen vinden.
*) Tweede aanvulling 20 december 2010
Van Wim Klever verneem ik dat Jan Zielinski van origine Pool is. Sinds 1992 woont hij in Bern in Zwitserland. Hij is Privatdozent aan de Université de Fribourg, en professor aan de Kardinaal Stefan Wyszynski Universiteit in Warschau. Zijn terrein is vergelijkende literatuur- en kunstgeschiedenis. Momenteel werkt hij aan een boek over Spinoza en Masaniello, waarbij hij de complete cultuurhistorie betreffende Masaniello sinds 1647 tot heden in kaart wil brengen met speciale aandacht voor de iconografie.Derde aanvulling 8 september 2012
Vandaag ontving ik een tip van Nicolás Alberto González Varela uit Las Cabezas de San Juan, Sevilla, España (jawel...) dat een Masaniello-gravure uit 'T.B.', The Rebellion of Napels, or the Tragedy of Massenello Commonly so called: But Rightly Tomaso Aniello di Malfa Generall of the Generall of the Neopolitans, Written by a Gentleman who was an eye-winess where this was really acted upon that bloudy Staghe, the streets of Napels (London, 1649)te vinden is in het boek: Peter Linebaugh & Marcus Rediker, I ribelli dell'Atlantico. Marinai e rinnegati: la storia perduta di un’utopia libertaria. Feltrinelli Editore, 2004 [Oorspr. The many-headed hydra. Sailors, slaves, commoners, and the hidden history of the revolutionary atlantic (Beacon Press, Boston, 2000 - books.google)
Masaniello e il suo esercito di marinai che catturano Napoli [Masaniello en zijn vissersleger dat Napels bezet] in: 'T.B.', The Rebellion of Napels, or the Tragedy of Massenello Commonly so called (zie volledige titel hierboven)
Reacties
First of all – congratulations! Very well done and illustrated.
As to the etching mentioned by Deleuze, in the German edition of his booklet (“Spinoza. Praktische Philosophie”, Berlin 1988, Merve Verlag) there is a reproduction of De Jode’s plate.
Altkirch mentions also Masaniello with a rod instead of a net, done by Romeyn de Hooghe (who was a collaborator of Spinoza’s publisher Jan Rieuwertsz.). Have you seen it somewhere? The earliest Masaniello with a rod I’ve seen is the frontispiece of Meissner’s “Masaniello – Ein historisches Bruchstück”, published 1800, but the plate, done by Johann Ernst Mansfeld (1738-96) and based on Dürer’s “St. Michel fighting a Dragon” is earlier.
As to the subject of Masaniello during Spinoza’s lifetime one should also take into consideration the play by Thomas Asselijn (“De Op- en Ondergang van Mas Anjello of Napelse”, 1668), published with the portrait of the hero and a short poem: “Anjello, door de damp van staatzucht aangedreven, / en door de drift des volks, gestegen in den top / van hoogheid, moordt, en brandt, en werpt zichzelven op / tot Hoofd des Rijks, en wordt gelijk een Vorst verheven. / Heerst met geweld, en recht een school van gruw’len an; / totdat hij holt, en sterft op ’t laatst als een tiran.”
There is, further, in my opinion a parallel to be drawn between Masaniello as a simple, uneducated man who, having seized the power, was able to judge and to rule a big city – and an Arab story by Ibn Tufail about an “autodidact philosopher”, a man who achieved wisdom by the mere work of his own mind. Ibn Tufail’s book was well known to Spinoza, translated into Dutch, probably on his advice, by Johan Bouwmeester.
Well, the subject is large and important. Thanks again for your text.
Jan Zielinski 19-12-2010 @ 11:16
@ Jan Zielinski.
Thanks for your comment. I have added to the blog.
Stan Verdult 19-12-2010 @ 13:03
Dear Jan,
When you sent me yesterday your comments to Stan's blog, I did not remark a part of your last sentence, namely: "probably on his [Spinoza's] advice". In my article "Hoe men wijs wordt. Een gespannen verhouding tussen Bouwmeester en Spinoza" (which I think you know already) I gave plenty of arguments for the theory that the translation was Bouwmeester's own initiative. And that the novel probably was brought in in his discussion with Spinozsa (see Letter 37) about the point whether we ourselves can arrange methodically our acquirement of the highest knowledge, OR that this happens CASUALLY, as an effect of our experience, simply by reflection on it. Spinoza, after all, was convinced by Bouwmeester's critique and even demonstrated Bouwmeester's thesis in part V of the Ethics.
wim klever 19-12-2010 @ 13:51
The url of the above mentioned article "Hoe men wijs wordt":
http://www.benedictusdespinoza.nl/lit/Klever_HoeMenWijsWordt.pdf
Stan Verdult 19-12-2010 @ 14:03
That was exactly my reason, Wim, to send my comments first to you:-) This way or the other way round, there is a direct connection between Ibn Tufayl and Spinoza. As the Polish biographer of our philosoph, Stanislaw Dunin-Borkowski remarked: “In Rosenthal Bibliothek (Amsterdam) findet sich ein holländisches Exemplar der Opera posthuma Despinozas, welches mit einem eigentümlichen arabische Roman aus dem 12. Jahrhundert in holländischer Übesrestzung zusammengebunden ist. Es scheint dies auf eine Verwandtschaft der beiden Werke hinzuweisen; vielleicht hatte sich unter den Freunden des Philosophen die Nachricht erhalten, dass der arabische Roman nicht ohne Einfluss auf die Ethik dewesen sei.“ („Der junge De Spinoza“, Münster i. W. 1910, 237). My main point was to make a connection between Hayy ibn Yaqzan, the hero of Ibn Tufayl, and Masaniello.
In most contemporary comments Masaniello was considered an extraordinary figure – in his rise and fall, in his fantasy and unusual manners, a week-and-a-half king (rex sesqui-hebdomadarius), almost a saint, almost Christ. As a Dutch diplomat (envoy to the Swiss cantons) Pieter Walkenier writes in his “’t verweerde Europa” (Amsterdam 1675, p. 78): “On the initiative of a fisherman Mas Anjello, under whose rule of ten days there happened such unbelievable things, that if it would not have passed in our century, one would have counted it among fables.”
Jan Zielinski 19-12-2010 @ 14:29
Ik wijs even op enige aanvullingen in het blog
Stan Verdult 20-12-2010 @ 23:56
Ik meld weer de toevoeging van een gravure van Masaniello n.a.v. een ontvangen tip (uit Spanje deze keer)
Stan Verdult 08-09-2012 @ 17:46