Spinozadag Westerkerk Amsterdam
Vrijdag 27 juni 2008 was in de Westerkerk te Amsterdam in het kader van Amsterdam Wereldboekenstad 2008, de Spinozadag "Libertas Philosophandi. Spinoza als gids voor een vrije wereld" - georganiseerd door de Bibliotheca Philosophica Hermetica in samenwerking met de Vereniging Het Spinozahuis. 
[groter beeld]
Tegelijk werd de gelijknamige tentoonstelling geopend in de Bibliotheca Philosopohica Hermetica (BPH) waarover ik later hoop wat te kunnen schrijven. [Ik moet hem nog gaan zien]
Ik wil hier al kwijt dat ik heb genoten van deze dag. Schitterend en goed gemêleerd van inhoud - een mix van zowel meer historische als meer filosofische inleidingen. Zulke bijeenkomsten mogen vaker georganiseerd worden.
De Westertoren
In deze fraaie kerkelijke ambiance en onder dit hoofdorgel [gebouwd door Roelof Barentz. Duyschot, in 1686 opgeleverd, voorzien van prachtige orgelluiken, geschilderd door De Lairesse] werd - om het onprotestants en onspinozistisch te zeggen - Spinoza gecelebreerd.
Burgemeester Job Cohen sprak in de kerk vol Spinoza-belangstellenden de openingsrede, waarin hij uiteraard aan Amsterdam Wereldboekenstad refereerde, de verdiensten van Spinoza roemde en vertelde dat de stad Amsterdam toevallig die dag een discussienota zou presenteren over de "Scheiding van kerk en staat" (Hier PDF in te zien. In die nota treft men overigens geen verwijzing naar Spinoza aan). Daarna werd hem door Esther Oosterwijk-Ritman, directeur van de BPH, het eerste exemplaar van het boek overhandigd.
[foto van de J.R.Ritman Library, waar méér foto's te zien zijn]
In de pauze konden de méér dan 500 deelnemers hún exemplaar in ontvangst nemen. Het is een fraai boek geworden, waarop ik later apart terugkom.
[
De eerste lezing werd verzorgd door Steven Nadler, 'Spinoza and Judaism.' Wat hem betreft is het onjuist Spinoza als Joods filosoof te zien, hoewel hij - maar dan in uiterst kritische zin - veel aandacht gaf aan Hebreeuwse zaken. De lezing staat in het boek.
[gecorrigeerd naar aanleiding van de reactie van Steven Nadler; zie aan het eind]
[Vervolgens besprak Abraham Rosenberg, bibliothecaris van Ets Haim - Livraria Montezinos in Amsterdam, het onderwijs aan Ets Haim, waar ook Spinoza op gezeten heeft. Ook deze informatie treft men aan in het boek. Jammergenoeg besteeddde hij erg veel tijd aan enige kleinigheden als foutieve Hebreeuwse spelling, waar een bibliothecaris wellicht erg van kan genieten, maar waarmee hij aandacht van z'n gehoor verloor.
[Een zeer doorwrocht betoog gaf de Leuvense hoogleraar Herman De Dijn die [zie hier op dit weblog] in oktober met emeritaat gaat, over "De God van Spinoza". Ook deze lezing staat in het boek. De Dijn hecht er zeer aan om het transcendente karakter van Spinoza's God te benadrukken, terwijl Spinoza zelf vooral de immanentie onderstreepte. "God heeft de dingen niet nodig voor haar bestaan," benadrukte De Dijn. Uiteraard, want God is volledig causa sui en heeft helemaal niets nodig. Maar toen hem bij de paneldiscussie gevraagd werd of "God dan wel zonder de eindige dingen kan bestaan?" moest hij wel toegegeven dat dit niet het geval was: alles komt noodzakelijk uit God voort en bestaat in God - en God bestaat in alle dingen. Kortom, het gaat om inzichten die nog niet zo eenvoudig te zeggen zijn.
[Na de lunchpauze sprak Carlos Gilly uit Basel, momenteel verbonden aan de BPH, over "Spinoza: van toverleerling tot atheïst." Hij kwam met 'een nieuwtje', een ontdekking waarover hijzelf nogal enthousiast was, maar waarop hij verder geen respons kreeg. Ik ben voornemens hieraan straks een apart blog te spenderen. [Zie hier]
Piet Steenbakkers [foto op diens verzoek verwijderd] die de bijzondere Spinozaleerstoel vanwege de Vereniging Het Spinozahuis aan de Erasmusuniversiteit te Rotterdam bekleedt, sprak en schreef het hoofdstuk "Spinoza over vrijheid, dwang en noodzaak" - de ogenschijnlijke paradox dat de filosoof van het determinisme zo hartstochtelijk over vrijheid kon schrijven. Hij gaf een zeer gedegen betoog, waarbij hij via vele bewijsplaatsen als het ware vooral Spinoza zelf aan het woord liet.
[Hier nogmaals Piet Steenbakkers maar nu in een totaalshot van de kerk. Bij sommige sprekers, met name ook bij de volgende twee, had ik een gevoel van grote tegenstelling, cognitieve dissonantie, bij wat er in de fraaie protestantse kerk allemaal te horen was over de gewetensonvrijheid die zovelen, vooral calvinistische predikanten in die 17e eeuw van zogenaamde tollerantie het liefst wilden afdwingen.
Hierna sprak prof. Piet Visser, dé deskundige over de geschiedenis van de doopsgezinden, over "Stad van verdraagzaamheid? Amsterdam als vrijhaven." Het was een genot om naar hem te luisteren, vooral ook doordat hij met enige distantie soms een beetje spottend, maar net niet badinerend, sprak over al diverse richtingen en onderlinge verketteringen. Heel aardig was hoe hij de informatiewereld van boekdruk- en pamflettencultuur uit de 17e eeuw vergeleek met het wereldwijde web van nu. Zijn lezing is terug te vinden in het boek.
Het plaatje van de enige toespraak na de pauze, van prof Wiep van Bunge, haal ik hier even naar voren. Van Bunge kwam met een heel andere lezing dan het hoodstuk hij al voor het boek had geleverd. Hij sprak over "Spinoza en de grenzen van de tolerantie in de Republiek." En ook hij benadrukte nog eens hoe vals het beeld is dat ontstond door rapportages van buitenlandse bezoekers over het vrije klimaat hier. Een onjuist beeld, waarmee we ons maar wat graag feliciteerden.
Een paar snapshots in de theepauze. Hier prof. Herman de Dijn [groter].
Theo van der Werf, secretaris van de Vereniging het Spinozahuis, hier fraai tegen de achtergrond van het portret van 'zijn' Spinoza [groter].
Miriam van Reijen, schrijfster van het recente boek over Spinoza in de reeks Denkers bij Klement-Pelckmans Kampen.
[Veel tijd werd besteed aan iemand in de zaal die meende te kunnen bewijzen dat voor Spinoza het Nederlands de moedertaal moest zijn geweest. Het kwam niet over dat Spinoza's klacht, juist in een in het Nederlandse gestelde brief, dat hij het jammer vond z'n ideeën niet te kunnnen geven in de taal ' waarin ik ben opgebrocht' dus betekende dat dat juist niet het Nederlands, maar hoogst waarschijnlijk het Portugees was.
Het interessantst was het dat kon worden uitgebuit dat hier in deze kerk tegenover [en ver uit] elkaar zaten de lezer van Spinoza als atheïst (Steven Nadler, links) en de lezer van Spinoza als een religieus geïnteresseerde (Herman de Dijn, rechts). Zij wisselden hun manier van lezen en hun argumenten enige tijd uit, zonder uiteraard dichter bij elkaar te komen. "Wat is er tegen relegie? Wat is er toch tegen religie?" kon De Dijn tenslotte alleen nog verbaasd uitroepen. Iemand die zelf in een religieus kader zit kan deze afwezigheid bij een ander uiteindelijk niet begrijpen - en omgekeerd. Zodat tenslotte moet worden volstaan met overeen te stemmen dat men niet overeenstemt, zoals de gespreksleider vaststelde en de verdere ' uitwisseling' stopte.
[Links staand de dagvoorzitter Pim Levelt die goed leiding gaf aan de hele dag en aan de panelbespreking.
Juist door de korte confrontatie in de paneldiscussie die ik zojuist beschreef, blijkt hoe onzinnig het is om de tegenstelling tussen de meer (ongelovig) rationalistische en de meer (gelovig) mysticistische benadering van Spinoza, zoals die in de dertiger jaren in Nederland bestond, voorbij en achterhaald zou zijn. Niets is minder waar. Die verschillende richtingen zijn er internationaal nog steeds. Het afscheidscolloquium voor de Dijn gaat over Spinoza, Hume en religie; en één van de lezingen draagt de titel: Spinoza and Santayana. De religieuze en onreligieuze lezing van (interesse in) Spinoza bestaat nog altijd.
Ik voeg hieraan twee video's toe van 6 nov. 2006 waarin Steven Nadler betoogt dat Spinoza gezien moet worden als atheïst. Je hoort hem ongeveer dezelfde argumenten brengen als bij de paneldiscussie in de Westerkerk. Van Herman de Dijn kan ik jammer genoeg geen video of mp3 brengen.
Zie hier Steven Nadlers curriculum vitae en indrukwekkende publicatielijst
Reacties
Dank je wel Stan, voor dit verslag, ik ben benieuwd naar je verdere blogs hierover!
Leon 28-06-2008 @ 11:35
Very nice website, thanks for putting it together.
I just want to clarify, however: I was arguing not that it is "onjuist" to see Spinoza as a Jewish philosopher, but rather that in fact Spinoza should indeed be seen as a Jewish philosopher, just because of his engagement with earlier Jewish thought and because he philosophized about Judaism.
Steve Nadler 30-06-2008 @ 13:46
@ Steven Nadler
Ik voel me vereerd dat u mijn weblog bezocht en deze reactie gaf. Ik begrijp dat u Nederlands leest, dus blijf ik in het Nederlands schrijven (Engels lees ik, maar schijven gaat mij slecht af).
U hebt gelijk. Ondanks al hetgeen u aan feiten en argumenten aanhaalde [Spinoza zag zichzelf niet als jood, voelde – zoals u zegt - minachting voor het jodendom, wees de joodse God af, was uiterst kritisch over de Schrift die hij als mensenwerk zag en in ieder geval niet als bron van kennis, ontkende en ontluisterde de uitverkiezing van de joden, sprak kritisch over Maimonides en andere filosofen…] ondanks dat alles, stelde u inderdaad dat Spinoza niet geheel en al afstand van het jodendom had genomen en dat hij met recht een joods filosoof genoemd kan worden, aangezien zijn ideeën aan de ene kant diepgaand beïnvloed werden door eerdere joodse filosofie, en hij daarnaast in zijn belangrijkste werken filosofeerde over het jodendom.
Waarover hij echter telkens wel alleen maar kritisch was en er afstand van nam (ik zou geen positieve episode over het joodse bij Spinoza kunnen kunnen aanwijzen). Het blijft dus enigszins ingewikkeld.
Maar met uw laatste zin in artikel en betoog kan het geheel eens zijn: “Maar het belang van zijn inzichten, en hun enorme invloed op de verdere geschiedenis van de filosofie in het algemeen, en op het latere joodse denken in het bijzonder, is onweerlegbaar.”
Dat er al enige jaren veel interesse van joden voor Spinoza is, kan iedereen op internet volgen.
Als u dit leest en tijd hebt, wilt u dan eens naar mijn bespreking kijken van uw 'De ketterij van Spinoza. Onsterfelijkheid en het joodse denken'; daarin stel ik een vraag.
http://diogenes.web-log.nl/it_is_better_to_tell_the_/2008/06/spinozas-schitt.html
Stan Verdult 30-06-2008 @ 19:59
Thanks for the very kind review of "De ketterij van Spinoza". If the question you are referring to is the one at the end, regarding the apparent inconsistency in the use of neshama and nefesh, then the question is a hard one to answer. The best I can say is that the terms are used differently by different thinkers. There is some consistency in their meanings, but not total. I'm not even sure that Maimonides himself is always using the terms in the same way, especially between the halachic works and the Guide of the Perplexed.
Steve Nadler 01-07-2008 @ 15:08
Dank voor uw toelichting. Hier ging het me inderdaad om. Wel grappig om te merken hoe laconiek u constateert dat begrippen (in dit geval neshama and nefesh) bij verschillende auteurs of in verschillende perioden precies het omgekeerde kunnen betekenen.
Je zou er perplex van worden en alleen al daarom een Guide of the Perplexed nodig hebben. Nogmaals dank.
Stan Verdult 01-07-2008 @ 19:32
Beste Stan,
Je geeft een voortreffelijk en rijk geillustreerd verslag van de activiteiten van de Spinoza-maffia, die zichzelf voor de zoveelste keer laat optreden en in herhaling laat vervallen. Ik denk dat de gecelebreerde man zich zou schamen als hij de academische bedrijvigheid over zijn werk zou kunnen beluisteren en de zinloze paneldiscussies over zijn werk had moeten meemaken. En dat in de stad waar hij iets TOTAAL NIEUWS tot stand bracht, waarvan niets meer weerklinkt. Zijn nieuwe menskunde is ingekapseld en wordt perfect 'processed' tot een nieuwe CDA-ideologie. Het ongehoorde, het kolossale, het is weg.
wim klever 11-07-2008 @ 09:10