BdSpinoza

Spinozistische vriendschap

Gisteren was de derde bijeenkomst in het kader van de VHS-voorjaarsstudiebijeenkomsten over de Briefwisseling. Wiep van Bunge sprak over ‘Vriendschap: vrienden en vijanden.’ Hij deelde een vel papier uit waarop hij literatuur en vooral vele citaten over vriendschap uit die brieven bijeen had gezet.

Dat vriendschap in de 17^e eeuw enerzijds een belangrijk aspect is waarbij allerlei plichtplegingen gehanteerd werden (“erudiete diplomatie” werd betracht), maar ook dat vriendschap werd ervaren als een omstandigheid waarin geleerden oprecht en vrij hun eerlijke mening kunnen geven, bewijst deze – overigens bescheiden qua omvang  - correspondentie van Spinoza. Er is het belang van een persoonlijk, ondersteunend sociaal netwerk waarbij vriendschap diende om banden binnen een gemeenschap te smeden. Spinoza’s vriendschappen passen in dat patroon. Door de ban uit de joodse gemeenschap was hij zeer kwetsbaar geworden, zodat hij sterk afhankelijk werd van vriendschap. Maar dat die vriendschappen beperkt van omvang bleven – en zo ook de correspondentie – heeft hij mogelijk als bevrijdend ervaren.

Vriendschap is eigenlijk het thema van het laatste stuk van Ethica IV
Alleen vrije mensen kunnen echt vrienden zijn. Vrije mensen zijn zij die onder leiding van de rede willen leven en op zoek zijn naar waarheid en begrijpen. Aan hun oprechtheid erken je vrije mensen, dus echte vrienden. Van Bleyenburgh die Spinoza begint aan te spreken met de beleefdheidsfrase ‘Onbekende vriend’, zag hij toen hij hem beter leerde kennen niet als vrij, waardoor hem het voortzetten van de ‘vriendschap’ niet mogelijk werd.

Bij Spinoza zullen zeker ook aspecten als wederzijdse vriendschappelijke gevoelens van genegenheid en van sociale zekerheid hebben meegespeeld. Spinoza zag het immers als ook volstrekt redelijk om toe te geven aan je (ware) natuur en je (welbegrepen) gevoelens, maar…

Het specifieke van de Spinozistische vriendschap
… hét criterium voor vriendschap voor Spinoza is het samen op zoek zijn naar de waarheid, samen elkaar stimuleren om naar de dictaten van de rede te leven. De intellectuele (en niet zozeer de sociaal-gevoelige) variant van vriendschap, de verbondenheid in redelijkheid, is – goedbeschouwd, volgens Van Bunge – exclusief voor Spinoza.

Anders dan de drie soorten vriendschap die Aristoteles onderscheidt (menselijke betrekkingen gebaseerd op genot, op nut of op het goede, waarbij de laatste ethisch de meest hoogstaande vorm van vriendschap is), is ware vriendschap bij Spinoza gebaseerd op een verhouding van redelijkheid. Ware vriendschap is bij Spinoza alleen weggelegd voor filosofen. Want “slechts in zoverre de mensen onder leiding van de rede leven passen zij door de natuur voortdurend en noodzakelijk bij elkaar” (4/35)

In het nagesprek, waarin ik voor het eerst de rol van gespreksleider bij een groep toebedeeld kreeg, hadden we het vooral over vriendschap en eigenbelang (4/35c2), dat Spinoza zuinig geweest zal zijn met vriendschap, daar die hem wat moest opleveren – van voordeel moest zijn. Dat het accent op de rede-geleidheid niet strijdig hoeft te zijn met gevoelsmatig genieten van het genegenheidsaspect van vriendschap (bij de opsomming van waar de wijze van kan genieten in 4/45s, smakelijk voedsel, aangename dranken, geuren etc., had hij ook het genieten van vriendschap kunnen noteren). Uitvoerig bespraken we hoe Spinoza over altruïsme denkt. Het bestaan van puur altruïsme, iets louter doen om het belang van een ander met uitschakeling van eigenbelang, erkent Spinoza niet; dat ziet hij als jezelf en anderen wat wijsmaken: altijd zoeken we ons eigenbelang, maar daarin begrijpen wij dat het willen delen met anderen daar deel van uitmaakt.

Is het thema vriendschap verdwenen uit Ethica V?
Het interessantst en uitdagends was de door Van Bunge ingebrachte discussievraag: “Waarom verdwijnt het thema van de vriendschap in Ethica V?” Daarin kwamen in de bespreking twee benaderingen of antwoordlijnen naar boven:

[1] De eerste ging mee met de letterlijke bewering die meegenomen was in de vraag, namelijk dat het thema vriendschap in Ethica V verdwijnt. Het zou daar namelijk niet thuishoren. In het 4^e deel had Spinoza de relatie tussen mensen besproken: hoe om te gaan met emoties over andere mensen, met wie samengaan, hoe je verhoudingen met anderen in de wereld vormgeven, hoe wijs te zijn etc. In deel V behandelt hij hoe iemand, hoe ik, als singulariteit, als dit bijzondere/particuliere ding mij intuïtief begrijp als onderdeel van het grote geheel van de natuur in z’n totaliteit, van God, waardoor ik de amor Dei intellectualis kan bereiken.

[2] De andere benadering ontkende niet de geldigheid van de eerste uitleg, maar wees erop dat het thema van de vriendschap, dat al uitvoerig behandeld was in deel IV, hier niet nóg eens behandeld hoefde te worden, maar daarmee niet uit deel V verdwenen was. Het is er impliciet, maar uitdrukkelijk in aanwezig, zoals alle in voorafgaande stellingen bewezen waarheden in de latere aanwezig blijven. Het líjkt wellicht verdwenen, maar ís dat niet en ligt aan deel V ten grondslag. Het zou ook wel vreemd zijn dat Spinoza die in zijn eerste geschrift, de TIE, spreekt over het bereiken van het hoogste goed (summum bonum) als het samen met anderen bereiken van het ware goed (verum bonum), dat is van de ware natuur, te weten de vereniging van het bewustzijn van de geest met de ganse natuur, dat hij - nu hij in Ethica V niet meer spreekt over dit summum bonum - het in vriendschap delen van de gelukzaligheid vergeten zou zijn of minder belangrijk zou achten. Ook aan het feit dat hij het in deel V behandelde niet voor zichzelf houdt en het opschrijft en zo met zijn mede-filosofen, d.w.z. vrienden deelt, kun je zien dat het thema vriendschap in deel V niet verdwenen is, maar is verondersteld.  
Dus, hoewel het vriendschapsthema niet meer uitdrukkelijk in deel V wordt behandeld is het daarmee nog niet terecht om te stellen dat het er dus uit verdwenen is. Het zit er impliciet (immanent) ín. Spinoza veronderstelt het en mag aannemen dat zijn lezers dat weten.

spinoza | 07-04-2013 | 10:56 | Link | Reacties (7)