Stapel en Spinoza
Afgelopen week werd bekend dat de universiteiten van Tilburg en Groningen aangifte hebben gedaan tegen de voormalige Tilburgse hoogleraar Diederik Stapel. Stapel moet volgens de universiteiten worden vervolgd wegens grootschalige wetenschappelijke fraude en oplichting. Justitie stelt een onderzoek in en bekijkt of er voldoende bewijsmateriaal voorhanden is om Stapel te kunnen laten vervolgen. Eind oktober adviseerde de commissie Levelt in haar onderzoeksrapport naar de fraude door Stapel de getroffen universiteiten aangifte te doen. Volgens de commissie heeft Stapel gegevens verzonnen in zeker 30 artikelen in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften. Bij nog tientallen publicaties bestaan verdenkingen van fraude, die nog worden onderzocht.
Stapel "moest wel frauderen"
In de rubriek Podium van Trouw van 17 november stelde wetenschapsfilosoof aan de Tilburgse universiteit Herman de Regt dat Stapel niet anders kón dan frauderen. Stapel zou volgens De Regt terecht wijzen op de druk der omstandigheden, waar hij niet onderuit kon. En hij eindigt met de stelling: “Als blijkt dat de omstandigheden ons gedrag onbewust leiden, en als blijkt dat het getoonde gedrag ongewenst is, dan wens je dus andere omstandigheden. Dat is het gelijk van Stapel.”
De voorzitter van de Amsterdamse Spinoza Kring, Frank van Kreuningen, verwees tijdens de Spinozadag die vorige zondag in Paradiso werd gehouden, met instemming naar dit artikel. Het zou een Spinozistische inslag hebben. Maar De Regt geeft, zonder dat hij diens naam noemt, slechts de halve Spinoza. Ik kom daar zodadelijk op.
Stapel had 'nee' kunnen zeggen
Eerst nog Pieter Drenth, voorzitter onderzoekscommissie zaak-Stapel van de Universiteit Amsterdam, die daarop in Podium van 22 november reageerde. Hij is van mening dat Stapel wel degelijk anders kon: hij had ‘nee’ kunnen zeggen. Hij verbaast zich dat de stelling dat Stapel onvrij handelde, wordt verdedigd door een “weldenkend filosoof”. Stapel was niet geestesziek en had dus ‘nee’ kunnen zeggen.
De omstandigheden zijn die ze zijn
Spinoza, toch zeker een weldenkend filosoof uit de 17e eeuw, zou erop wijzen dat Stapel alleen ‘nee’ had kunnen zeggen, als de omstandigheden ernaar waren – als die anders waren; maar de omstandigheden zijn nooit anders dan ze zijn!
Maar hij zou ook vinden dat De Regt (en Stapel) maar voor de helft gelijk hebben. Na zijn “dan wens je dus andere omstandigheden. Dat is het gelijk van Stapel,” houdt De Regt ten onrechte op met zijn analyse. Hij behandelt namelijk niet tevens het gelijk van de maatschappij die zich andere omstandigheden schept, door Stapel uit het systeem te verwijderen. Het zal niet het enige zijn dat dient te gebeuren: er wordt om betere controle van onderzoeksgegevens gevraagd en misschien moet er ook wat aan het opschroeven van de prestaties en de werkdruk worden gedaan. Maar Stapel werd terecht van zijn verantwoordelijkheden ontheven: ook wij (de maatschappij) kunnen niet anders.
Uit de commentaren op de Podium-pagina blijkt hoe nuttig het zou zijn dat er meer studie van de filosofie van Spinoza wordt gemaakt.
[Mijn ingezonden brief, ongeveer bestaande uit het laatste deel van dit blog, werd door Trouw niet opgenomen. Dan maar dit blog]_____________
Foto Diederik Stapel © Jack Tummers [jacktummers.nl]
Reacties
Stan,
Volgens mij is de opvatting van De Regt geen halve Spinoza, maar helemaal geen Spinoza. Als je, zoals De Regt stelt, handelt 'onder druk der omstandigheden', dan verkeer je volgens Spinoza 'in onmacht om je hartstochten in te perken', verkeer je in 'slavernij', en heb je niet 'jezelf, maar het lot als meester' (E4pref). Welke hartstocht kon Stapel niet inperken? Ik denk gunstbejag = 'onmatige begeerte naar roem' (E3AD44). Spinoza zegt in de uitleg: 'zo lang iemand in de macht der begeerte is, wordt hij er noodzakelijk ook door beheerst'. Kortom, slavernij, en hij voegt er een mooi citaat van Cicero aan toe: 'ieder voortreffelijk mens laat zich het liefste door eer leiden. Ook wijsgeren zetten op boeken over het verachten van eer hun naam'. M.a.w. Stapel houdt ons een spiegel voor - 'tat twam asi' zeggen de Upanishaden: dat zijt gij.
Adrie Hoogendoorn 27-11-2011 @ 17:52
Mooie reactie, Adrie, dank voor de citaten uit Spinoza en die van het 'Tat twam asi'. Maar ik betwijfel of Stapel zoveel zelfinzicht heeft dat HIJ het is die ons die spiegel voorhoudt- zich als specimen ziet van de mens in slavernij van de hartstocht. Zo is hij nu onderhevig aan de hartstocht van de schaamte.
Ik gun hem het verwerven van inzicht in 'de mens' en in zichzelf via bijvoorbeeld het bestuderen van de Ethica.
Stan Verdult 27-11-2011 @ 20:59
Stan,
Het gaat er niet om dat Stapel het zelfinzicht heeft dat hij ons een spiegel voorhoudt, maar dat WIJ dat hebben.
Adrie Hoogendoorn 28-11-2011 @ 13:24
Adrie, je bent me net voor. Ik wilde voor Stan een stukje citeren uit zijn favoriete boekje van Bartuschat, dat ik vandaag toevallig tegenkwam:
"Seine Grundüberlegung ist, dasz eine Beurteilung der Affekte deren angemessene Beschreibung voraussetzt. Doch zeigt sich, dasz derjenige, der die Affekte beschreibt, etwas anderes im Blick hat als derjenige, aus dessen Begehren sie resultieren. Das ist die Konsequenz einer theoretischen Einstellung, die, der Rationalität verpflichtet, einen Zusammenhang begreift, den der Begehrende, der Gegenstand dieser Theorie ist, in dieser Form nicht begreift." (p. 113)
henk keizer 28-11-2011 @ 13:58
En iets verder:
"Doch beschreibt der Theoretiker der Affekte darüber hinaus nach einer anderen Hinsicht, indem er einen Ursprung aufdeckt, der der Begehrende n i c h t kennt. Dem affektiv Begehrenden verknüpfen sich die Affekte in einer Weise, die nicht den Zusammenhang zum Ausdruck bringt, wie er sich dem Theoretiker darstellt." (p. 114)
henk keizer 28-11-2011 @ 14:08
Dank, Henk. Ik herken meteen deze passage. Bartuschat voert - terecht - het metaniveau in van (Spinoza, of wij met hem) als "Theoretiker der Affekte", waarin op het 'hogere niveau' van de ratio de affekten worden beoordeeld die de geaffecteerde zich nog niet op die manier bewust hoeft te zijn. Dat is waar Adrie ook op wijst. De mogelijkheid, het vermogen om dit in te zien hééft ie wel.
Stan Verdult 28-11-2011 @ 15:20
Op verzoek van de fotograaf van de foto van Diederik Stapel diens informatie - die mij niet bekend was - toegevoegd.
Intussen sta ik ervan te kijken, hoe lang het naar buiten komen van deze affaire alweer geleden is. Ja, ja, tempus fugit...
Stan Verdult 04-02-2013 @ 13:03