BdSpinoza

The Picture of Dorian Gray - omgekeerd spinozisme

Oscar Wilde

Lord Henry Wotton, de verderfelijke ‘leermeester’ van Dorian Gray, de hoofdpersoon van Oscar Wilde’s The Picture of Dorian Gray (1891)[i] lijkt sterk een leer aan te hangen en te propageren die precies het omgekeerde is van die van Spinoza.

Dorian Gray is een beeldschone jonge adellijke Engelsman, van wie de schilder Basil Hallward een fraai portret schildert. Die heeft er, geïnspireerd door zijn mooie jonge vriend, zoveel van zichzelf in gelegd dat hij het niet tentoon wil stellen. Hij geeft het aan Dorian. Intussen heeft hun beider vriend Lord Henry Wotton een lofrede gehouden over de schoonheid en de oprechte en hartstochtelijke puurheid van de jeugd die echter kortstondig is en snel door het ouder worden zal verwelken. Dorian Gray, door deze ideeën geïnfecteerd, beseft: “Het leven zou zijn ziel vormen en daarmee zijn lichaam bezoedelen.” Hij wenst dan dat hij altijd zo knap zou blijven en dat het schilderij in zijn plaats ouder zou worden. Zo wil hij a.h.w. de eenheid van lichaam en geest doorbreken en alleen nog lichamelijk verder leven. Lord Henry heeft in Dorian “een wild verlangen wakker gemaakt om alles van het leven te willen weten.” Hij wordt verliefd op toneelspeelster Sybil Vane van wie hij meerdere toneelvoorstellingen bijwoont. Wanneer hij z’n vrienden haar en haar toneelspel wil laten bewonderen, beseft Lord Henry dat Dorian door zijn woorden voortijdig gerijpt is en zijn ziel aan dit meisje wil wijden; hij mijmert over de raadselachtige eenheid van ziel en lichaam en overweegt: “de zinnen konden een mens verfijnen, het intellect hem tot ontaarding brengen”; en vraagt zich (met Plato) af: “Was de ziel een schim, gezeteld in de woon der zonde? Of was het lichaam werkelijk in de ziel, zoals Giordano Bruno meende? De scheiding van geest en materie was een groot geheim, de eenheid van geest en materie een even groot geheim.” (56) Wanneer ze op weg gaan naar het theater, doet Dorian Gray, die de loftrompet over zijn geliefde meent te blazen, de voorspellende uitspraak: “Als je Sybil Vane gezien hebt, zul je begrijpen dat alleen een beest van een mens haar kwaad zou kunnen doen, een beest zonder hart.” Henry geeft dan nog eens een cynische beschouwing ten beste over de ethische vraag “Wat bedoel je met goed?” Dat is in harmonie verkeren met jezelf. “Je eigen bestaan – dat is waar het om gaat”. [Spinoza zou het met zijn conatus-begrip (de drang van elk wezen om in zijn bestaan te volharden) ongeveer zo gezegd kunnen hebben, maar er 180⁰ andere niet-zo-egoïstische consequenties aan verbinden].

Wanneer blijkt dat Sybil meende in hem haar ware levenspartner gevonden te hebben, zodat ze zich niet meer serieus aan het toneelspelen wijdt, geeft Dorian haar abrupt (inderdaad ‘als een beest’) de bons, omdat ze niet meer zijn verbeelding inspireerde. Zij pleegt vervolgens zelfmoord. Hierna ziet Dorian dat zijn portret een valse trek om de mond heeft gekregen, en hij sluit het portret op in een kamer die niet meer in gebruik is.

We zijn dan ruim over de helft van het boek om precies te zijn in hoofdstuk XI, waar we nog eens een exposé krijgen over de nieuw hedonistische levenskunst-filosofie van Lord Henry die Dorian zich zo heeft eigen gemaakt: het hedonistisch dandy-isme, een levensfilosofie “waarin de vergeestelijking van de zinnen tot hoogste werkelijkheid was verheven.” (p. 118) De zo vaak verguisde ‘eredienst aan de zinnen’ zou bouwstenen voor een nieuwe spiritualiteit bieden. Hoe vaak had de mensheid z’n hartstochten en gemoedsdriften, de zinnen niet onderdrukt? Het werd tijd om ze geheel vrij spel te geven. [Spinoza was het eens met de gedachte dat de passies al te lang tevergeefs vanuit de rede bestreden waren, maar hij benadrukte dat gepoogd moet worden de rede vooral intuïtief een sterk passionele kracht te laten worden, waarbij de passies buitenspel raken; "de rede vermag niets tegenover de passies, tenzij ze zelf tot passie wordt"]. Lord Henry propageert dus de tegengestelde weg van niet ontwapenen van de passies, maar ze juist ruim baan te geven. “De mens zou leren zich volledig te verdiepen in ieder afzonderlijk ogenblik van een leven dat op zich niet meer is dan een ogenblik.” Krijgt de lezer hier via Spinoza bewonderaar Goethe (“Augenblick ist Ewigkeit, tiefe, tiefe Ewigkeit”)*) niet een gevoel van omkering van Spinoza’s Ethiek waarin het juist gaat om alles te leren zien ‘sub specie aeternitatis’? Een indruk van omgekeerd spinozisme die nog versterkt wordt doordat even later naar de doctrines van het Duitse Darwinismus, i.c Ernst Haeckel wordt verwezen, de eind negentiende eeuwse navolger van Spinoza. Een hele reeks zinnenprikkelende voorbeelden krijgen we voorgeschoteld van al te rijke “mensen wie het leven niets te wensen laat”(131) Gedurende 18 volgende jaren wordt Dorian steeds kwaadaardiger, terwijl zijn uiterlijk dezelfde jeugdigheid blijft tonen. Zijn schandalige, liederlijke leven laat geen sporen na in zijn gezicht, het schilderij echter dat hij als zijn ziel, zijn geweten beschouwt, wordt in Dorians plaats steeds lelijker. Wanneer Basil hem, voor hij zal afreizen naar Parijs, confronteert met zijn amorele gedrag en het oneervolle, negatieve imago dat hij heeft gekregen, vermoordt Dorian hem in de kamer waar hij hem zijn ziel, het schilderij, heeft laten zien. Na nog wat omzwervingen realiseert hij zich dat hij een nieuw leven moet beginnen, en nadat hij door lord Henry wéér eens is onderhouden over hoe ‘wij niet meer in de ziel geloven’ en er niets boven de jeugd gaat en hij zegt niet te begrijpen met welk geheim recept zijn vriend die behoudt, denkt Dorian met een mes het schilderij te lijf te gaan. Zijn huispersoneel dat lawaai hoorde, gaat kijken wat er gebeurd is. Het schilderij is in de staat zoals het ooit geschilderd was - Dorian ligt neergestoken op de vloer: een lelijke oude man. Waarmee het echec van deze levensfilosofie is aangetoond. Het bleek een leugen.

Het is alsof Oscar Wilde, die makkelijk te herkennen lijkt in de cynische charmeur en dandy Lord Henry, in dit boek over de lotgevallen van Dorian Gray wilde laten zien dat die nieuw hedonistische ‘ethiek’ niet werkt. De onrust die Dorian Gray steeds voelde, de angst die hij ondervond dat zijn geheim ontdekt zou worden, n.l. het verstopte ouder wordende en boosaardiger uitdrukkingen uitstralende schilderij, illustreert de onmogelijkheid voor een (normaal) mens om zich werkelijk van zijn ziel, zijn geweten, te ontdoen. Zonder dat Oscar Wilde daarmee overigens spinozist werd. Hij zal echter iets ervan opgesnoven hebben in een tijd, eind negentiende eeuw, die zwanger raakte van spinozisme.

*) Waar ik dit ooit gelezen heb, kan ik niet meer nagaan; of ik heb iets verward met Nietzsches "Doch alle Lust will Ewigkeit - will tiefe, tiefe Ewigkeit!"

Aanvulling: ik vrees inderdaad een soort contaminatie van eigen makelij te hebben gebrouwen. Goethe dicht alleen: "Der Augenblick ist Ewigkeit" in zijn fraaie gedicht "Vermächtnis" dat begint met: "Kein Wesen kann zu Nichts zerfallen" [zie bij zeno.org]

**) Misschien is Picasso's uitspraak wel op die van Wilde geïnspireerd: We all know that Art is not truth. Art is a lie that makes us realize the truth, at least the truth that is given to us to understand.

spinoza | 02-04-2008 | 11:18 | Link | Reacties (1)