BdSpinoza

Nog een kleinigheid, maar duidelijk geen toevalligheid: haar vingers waarin ze een sigaret heeft, zijn afgesneden. Hannah Arendt was een zeer straffe rookster. Er zijn veel foto's van haar met sigaret in de hand. Maar dat roken zien we tegenwoordig liever niet. De uitgever heeft de voorkant dus - zeer onArendts – 'maatschappelijk-politiek correct' gemaakt.

Wat biedt dit boek? Alle thema's van de 'Joodse kwestie': antisemitisme, assimilatie, zionisme, Arabisch-Joodse kwestie m.b.t. Palestina, Joods verzet en Joodse strijd. De rode draad door alle artikelen heen betreft de erkenning van de Joden als volk – en niet vanwege de Joodse religie. Daarom Joods altijd en consequent met hoofdletter. Dat is mijn conclusie, zo staat het nergens in het boek. Ik vermeld dat, omdat in Nederland jarenlang de consensus bestond om in kranten, tijdschriften en boeken* 'joden' (net als christenen en moslims) met kleine letter te schrijven, maar daarin werd het religieuze karakter van het jodendom benadrukt. Daar is een kentering in gekomen. Joden worden in deze schijfwijze met hoofdletter als volk erkend.

*) Zo ook bijvoorbeeld in Maurice Weyembergh, ‘Hannah Arendt en de joodse kwestie’ in Antoon van den Braembussche en Maurice Weyembergh (red.), Hannah Arendt, Vita activa versus vita contemplativa, Damon, 2002. Een heel goed overzichtsartikel trouwens, dat als een fraaie inleiding of samenvatting bij deze Joodse essays gelezen kan worden.

De meeste stukken, hoewel uiterst geëngageerd, zijn afstandelijk en haast onpersoonlijk geschreven. Het meest persoonlijke, niet in de eerste persoon enkelvoud, maar wel in de eerste persoon meervoud geschreven, is "Wij vluchtelingen". Daar proef je haar zelf en haar eigen ervaringen die ze daarin investeert. Een stuk dat elke migrantenervaring verwoordt. De overige (tot het laatste deel uit de 60-iger jaren) betreffen knappe historische en politieke zo objectief en wetenschappelijk mogelijke analyses, waarbij ze als het ware streeft naar een neutraliteit die er uiteraard niet is. Onvermijdelijk met veel herhalingen, maar wie alles achter elkaar doorleest voelt ook de sterke verwevenheid met de actualiteit en met de ontwikkelingen daarin die historie maken. Veel is daardoor ook gedateerd en ondanks vele toelichtingen m.n. over personen die de hedendaagse lezer van de redactie krijgt, staan niet alle eertijdse actuele gebeurtenissen de hedendaagse lezer meer voor de geest. Maar opmerkelijk, vele van die stukken blijken nog altijd actueel. Haar analyses, waarnemingen en vooral waarschuwingen (een filosoof en wetenschapper geeft waarschuwingen geen profetieën, zo is een van haar onderscheidingen) blijken achteraf voorspellend geweest te zijn. Met name alles wat met de voorgeschiedenis en het ontstaan van de Israëlische staat samenhangt. Problemen in de relatie tussen Joden en Arabieren en de blijvend noodzakelijke betrokkenheid van de Verenigde Staten. Problemen waarvan de fundamenten gelegd werden met de zienswijze van Herzl: een "volk zonder land" laten vertrekken naar een "land zonder volk"… Het is voor een lezer met enige kennis van de ontwikkelingen in het Israëlisch-Arabische conflict huiveringwekkend om te lezen hoe voor de dynamiek van al die ontwikkelingen al is gewaarschuwd – in duidelijke bewoordingen en met geloofwaardige argumenten van deze zeer geïnformeerde en betrokken politiek-theoretische intellectueel die Arendt was.

Wat zeer opvalt in al deze artikelen is haar strijdbaarheid en dus haar sterke betrokkenheid. Haar gezin was geassimileerd. Zij werd niet sterk met Joods bewustzijn opgevoed, maar wel moest zij zich van jongs af aan verzetten tegen antisemitisme. Als een leerkracht zich anti-Joods uitte moest zij meteen naar huis en het haar moeder rapporteren, die er dan op afstapte, maar als een medeleerling iets dergelijks deed moest zij zichzelf verdedigen. Waarschijnlijk heeft haar dat die strijdbaarheid vroeg bijgebracht. Maar het echt Joodse en het zich interesseren voor en verdiepen in Joodse geschiedenis en cultuur kwam pas nadat ze zelf in 1932 een week vast gezet was en door en na dit aan het lijf voelen van het antisemitisme overhaast Duitsland moest ontvluchten. In haar artikelen houdt ze zich bezig met het zo weinig voorgekomen verzet en strijd tegen antisemitisme - het aanpassen eraan. Ze besteedde veel aandacht aan vragen om een Joods leger, zowel voor het zelfrespect en de eer, maar vooral ook om aldus te behoren tot de mede-bevrijders van Europa en zo een plaats aan de onderhandelingstafel te verwerven. Boven 'overleven tot elke prijs' ging het haar om leven (en dan desnoods maar liever sterven) in waardigheid, hetgeen met tegenstand en strijd bereikt wordt: de dood of de gladiolen. Dat eigen leger is niet gelukt en zo werden de Joden geen partij in die vredesonderhandelingen en ook niet in Neurenberg.

Het boek is eigenlijk één grote intern-Joodse discussie, maar Arendt weet altijd weer duidelijk te betogen, hoe de Joodse zaak tegelijk ook altijd een zaak voor de hele wereld is. Telkens weer schopt ze deze of gene Joodse organisatie of persoon met kritische en desnoods cynische opmerkingen tegen de schenen. Steeds is zij iemand met een standpunt temidden van uiterst verwarrende historische en politieke ontwikkelingen. Zij is iemand met een onafhankelijke ("Het probleem is dat ik onafhankelijk ben", schreef ze aan Gershom Scholem, p 576), zelfbewuste kijk, volstrekt niet bang om een minderheidspositie in te nemen en desnoods tegen alle haren in te strijken, en bijvoorbeeld Joodse Herrenras-theorieën en Joodse fascisten (zoals Menachem Begin) aan te wijzen. Uit al die stukken blijkt dat ze niet alleen maar politiek theoreticus was, maar zich hield aan de kern van haar filosofie: dat een mens alleen maar door te handelen zich een wereld kan bouwen en zich daarin staande kan houden. Zij handelde door telkens weer te schrijven en te spreken.

Het laatste deel biedt de stukken uit de zestiger jaren: de polemiek, de strijd n.a.v. haar boek over Eichmann. Het is plezierig om haar weerwoord te lezen tegen de oneerlijke verwijten die haar gemaakt werden en tegen de breed gedragen hetze die door Joodse organisaties tegen haar werd gevoerd. De al eerder gepubliceerde beroemde brief aan haar vriend Gershom Scholem is hier te vinden maar ook een lang en zeer informatief stuk dat niet eerder gepubliceerd was. Dit deel bevat ook de teksten die het plezierigst te lezen zijn, doordat ze hier eindelijk de ik-vorm gebruikt.