Was Jean-Antoine-Nicolas de Caritat, markies de Condorcet (1743-1794) Spinozist?
Van Condorcet heeft iedereen die iets heeft opgestoken van de Franse Revolutie wel eens gehoord. Veel hoor of lees je overigens niet over hem. Ik kreeg interesse in Condorcet doordat Jonathan Israel hem inlijft in het rijtje van de radicale Verlichters die dachten in de lijn van Spinoza. Althans, zo lijkt hij gepresenteerd te worden, maar was dat ook zo?
Markies de Condorcet was bij de Jezuïeten school gegaan, op wier opvoedingsmethode hij veel commentaar had. Hij werd atheïst, bestrijder van de invloed van de kerk en voorvechter van een seculier, van de overheid uitgaand opleidingssysteem dat van de kerk werd afgenomen. Hij behoorde tot de tweede generatie van de 18e eeuwse Franse philosophes. Maar daar hij d'Alembert en Voltaire nog gekend had, werd hij ook wel als de laatste der philosophes gezien. Van 1776 af werd hij voor het leven benoemd als secretaris van de Franse Academie van Wetenschappen. Hij was politiek zeer actief tijdens de Franse Revolutie, groot voorstander van de Republiek en werd als een van de Parijse afgevaardigde in 1791 gekozen in de Législative en in 1792 in de Conventie, de nieuwe grondwetgevende vergadering. Het grotendeels door hem geschreven ontwerp voor een grondwet werd niet aangenomen. Hij werd slachtoffer van de Jacobijnen in hun bestrijding van de Girondijnen, met wie Condorcet overigens al gebroken had. In 1793 dook hij onder daar ook hij door de Jacobijnen opgepakt zou worden. Tijdens die onderduik schreef hij het werk waarmee hij tegenwoordig het meest bekend is: Esquisse d'un tableau historique des progrès de l'esprit humain (1795), zijn historische analyse van de dynamica van de menselijke vooruitgang vanaf de primitiefste staat tot de moderniteit. Tijdens zijn vlucht uit dit schuiladres, waar zijn belagers hem op het spoor waren, vond hij op 51-jarige leeftijd de dood.
Condorcet was opgeleid als wiskundige en was een van de eersten die zoals hij het noemde 'sociale wiskunde' bedreef en zo een grondlegger werd van de sociale wetenschappen. Hij leverde bijdragen aan de ontwikkeling en toepassing van de waarschijnlijkheidsleer.
Hij stond een menswetenschap voor die qua methode en resultaten de vergelijking met de natuurwetenschappen zou kunnen doorstaan. Dat kon niet zonder de wiskunde. In beide gevallen ging het wat hem betreft bij de waarheid van de waarnemingen om waarschijnlijkheden. De mathematisch logische calculus bood de zekerheid tegen het Pyrrhonistische scepticisme en bracht de wetenschap op weg naar rationeel geordende vooruitgang van weten en kunnen, die dan ook in enige mate voorspelbaar was.
Hij zag dan ook geleidelijk vooruitgaande emancipatie van de mens en door het menselijk vermogen om van ervaring te kunnen leren en kennis te cumuleren de gestage groei en verspreiding van menselijk geluk. Met dit werk lag hij ten grondslag aan het positivisme van de 19e eeuw (Saint-Simon en Auguste Comte).
Maar hoeveel had hij gemeen met Spinoza?
Heel vaak vermeldt Jonathan Israel bij een of andere bewering een heel rijtje namen. Hij heeft met enige variatie, maar toch overwegend telkens dezelfde rijtjes namen van gematigde resp. radicale verlichters of contra-verlichters. Dat geeft dan de suggestie dat heel dat rijtje ongeveer hetzelfde vindt of zegt. Zo ontstond bij mij vanuit het lezen van Israel de idee dat Condorcet een Spinozist was. Om dat te illustreren neem ik enige citaten uit Radical Enlightenment die de lezer op dat spoor zetten (ik zou ze met vele kunnen uitbreiden):
“To the radical philosophes, not only all types of science but also the methodologies of the new human disciplines of economics, social theory, ethics, aesthetics, legal studies, and politics by definition coherently interrelate, every aspect of human knowledge being presided over by what Condorcet terms ‘la philosophie générale’, a characteristic of all systems which are basically Spinosiste.³ [p. 14]
[…] saw the main line as running from the Presocratics through Epicurus, the Stoics, Strato the naturalist, and Machiavelli and then on to Spinoza, Bayle, Fontenelle, Diderot, d’Alembert, Helvétius, d’Holbach, and Condorcet.[p.38]
The radical tendency, by contrast, at least from Bayle, Boulainvilliers, and Fréret onwards, culminating in Diderot, Helvétius, d’Holbach, and Condorcet, took a dramatically different view. [p. 510]
All these moral philosophers are by definition and by design not just inconsistent but wholly at odds with the consistent naturalism sought by Spinoza, Bayle, Boulainvilliers, Diderot, and d’Holbach. It was the moral theories of the hard-core French High Enlightenment, Du Marsais, Diderot, d’Argens, Helvétius, d’Holbach, and Condorcet, which follow Spinoza and Bayle in adopting a fully secular and universalist ethic based exclusively on the ‘common good’, equity, and equality, that were designed to be philosophically coherent and consistent; and, for this very reason, the Postmodernist critique of the Enlightenment entirely lacks force in relation to them.” [p.808, Ned. Vert. p. 925]
Maar was Condorcet nu wel of niet een Spinozist?
Nu ik inmiddels Elisabeth Badinter & Robert Badinter, Markies de Condorcet 1743-1794. Een intellectueel in de politiek [Van Oorschot, Amsterdam, 1993; vertaling door Frans de Haan van Condorcet, un intellectuel en politique. Fayard, Paris, 1988] las en bezig ben met diens
“Over de vooruitgang van de menselijke geest”, kom ik nergens Spinoza’s naam tegen.
Ook David Williams, Condorcet and modernity [Cambridge University Press, 2004] heeft nergens Spinoza.
En wie in Google de namen van Condorcet en Spinoza ingeeft, krijgt wel vele hits, maar stuit nergens op enig stuk dat ingaat op hetgeen Condorcet met Spinoza heeft.
Mijn (voorlopige) conclusie moet dan ook luiden: hoe interessant en hoe radicaal Condorcet ook is, hij heeft zijn verlichte en radicale denkbeelden niet van Spinoza en hij hoort dus in het rijtje radicale Spinozisten niet thuis.
Reacties
Je premissen, Stan, wettigen nog niet je conclusie. Ook zonder Spinoza's naam ooit te noemen, kan een filosoof wel degelijk een volgeling van Spinoza zijn. Zie bv. John Locke, die te allen tijde de naam (this decried name, nadat Stillingfleet heem had genoemd) vermeed, maar toch zijn filosofie bouwde op Spinoza's beginselen. - Niettemin ben ik het wel met je eens dat er vraagtekens kunnen worden gezet bij Condorcet's relatie met Spinoza. Mijn voornaamste bezwaar is zijn "belief in the indefinite future progress of civilisation" (Keith Michael Baker) dat hij neerlegde in een van zijn hoofdwerke en dat regelrecht in strijd is met Spinoza's nuchtere uitsluiting van een dergelijke algemene progressie van de mensheid.
wim klever 09-11-2010 @ 12:00