BdSpinoza

"Epiloog: de laatste islamitische filosoof?

De Britse historicus Jonathan Israel heeft in zijn recente Enlightenment Contested (2006, hfd. 24) gewezen op de opmerkelijke belangstelling die de zeventiende-eeuwse kring van Nederlandse spinozisten voor de islamitische religie en filosofie had. Niet alleen werd de eerste Koranvertaling gemaakt door een lid van deze kring, maar ook werden islamitische literaire teksten zoals Ibn Tufayls filosofische roman Hayy ibn Yaqzân in deze periode naar het Nederlands vertaald. Over deze belangstelling voor de islamitische wereld is het laatste woord nog niet gezegd, maar hier zou ik kort een ander onverwacht contact willen aanstippen: de band van de belangrijkste denker van de Nederlandse Verlichting, Baruch de Spinoza (1632-1677), met de hoofdthema's van het islamitische denken. Die band is indirect en loopt vooral via joodse denkers als Maimonides [1135-1204] en Gersonides (1288-1344). Naast Descartes was Maimonides waarschijnlijk de filosoof met de sterkste vormende invloed op Spinoza's werk. Weliswaar bekritiseert Spinoza zijn grote voorganger op allerlei punten en in soms krachtige bewoordingen, maar het is duidelijk dat hij grote delen van zijn vraagstelling, thematiek en begrippenapparaat aan Maimonides te danken heeft. Het duidelijkst blijkt dat wel in de Tractatus Theologico-Politicus; daarin bespreekt Spinoza de verhouding tussen de filosofische rede en de geopenbaarde religie. Hij betoogt dat religieuze openbaring geen diepzinnige filosofische kennis uitdrukt die slechts begrijpelijk is voor de elite, maar relatief eenvoudige morele waarheden die ook verstaanbaar zijn voor de massa. Strikter gezegd drukken geopenbaarde teksten als Bijbel en Koran zelfs helemaal geen waarheden uit omdat ze simpelweg niet op het domein van kennis liggen; in plaats daarvan bevatten ze wetten, en vereisen ze gehoorzaamheid. Er zijn redenen om te denken dat Spinoza de specifieke formulering van deze thematiek deels ontleent aan Maimonides, die op zijn beurt schatplichtig is aan islamitische filosofen als al-Farabi en Ibn Bâjja; dezen worden ook expliciet in de Gids [voor de Verdoolden] vermeld.