BdSpinoza

Het geloof van de middeleeuwen liet de hartstochten zelfs niet opkomen, maar zocht ze als natuurlijke zonden onmiddelijk uit te roeyen en door betameljke tucht met geweld ten onder te brengen. Beide, oude en middeltijd, beschouwden dus - hoewel in uiteenloopende richting - het menschelijk leven in betrekking tot zekere doeleinden, die zich buiten de natuurlijke wetten van ‘s menschen leven en ontwikkeling bevinden. Zoodra echter de hartstochten tot grondkrachten van ‘s menschen ziel en daarmede als zijn natuurlijke rechten verklaard worden, kan zich ieder mensch als in het volle bezit van zijne natuurlijke eigenschappen stellen, en die, gelijk eene hare wetten volgende natuur, naar ongedwongen wet, ontvouwen. Uit ‘s menschen natuur volgen zijne hartstochten, uit zijne hartstochten zijne handelingen, uit zijne handelingen zijn lot en leven; ziedaar eene aaneenschakeling van uitkomsten, naar welke het menscheljke leven zijn noodzakelijken gang gaat. Niets dat daar, als eene Deus ex machina, van buiten op werkte, niets dat er, gelijk de zedeles bij een fabel of vertelling, te voren in bepaald is. Het menschelijke leven is geen vertelling maar een tooneeldicht gelijk, ieder van welke toch voor slecht mag gelden, zoo zijn inhoud of fabel iets anders is dan eene handeling en hare noodzakelijke gevolgen.

Wanneer wij dan ook de Spinozistische hartstochten uit de meetkunst-vormen zijner zedekunde in leven en werkelijkheid overbrengen, en hunne bepalingen in aanschouwelijke toonbeelden omscheppen, zullen zij voor ons als in den strijd van hartstochtelijk bewogen karakters optreden, en wij in dien strijd het natuurlijke spel des levens zien. Spinoza was de eerste, die op wijsgeerig gebied deze waarheid gevat en naar zijn laatste gronden bewezen heeft; maar het was een tooneeldichter zelf, die, ruim een halve eeuw vroeger, dat dramatische spel des levens in aanschouwelijke beelden ten tooneele bracht. Shaksperes grootsche dichtgeest doorzag het, hoe ‘s menschen lotgevallen slechts uit zijne handelingen, zijne handelingen uit zijne hartstochten, zijne hartstochten uit zijne karakter, zijn karakter eindelijk uit den natunrljken samenhang en ‘t geschiedverband der dingen voortspruiten. Shaksperes tooneelstukken zijn inderdaad natuurspelen, waarin de menschen, handelend en lijdend, hunne eigenschappen blootleggen. Shaksperes personen hebben geen wil buiten hun hartstocht, en geen hartstocht die niet uit den eigen aard hunner natuur volgt. Zoo als zij zijn, moeten zij handelen gelijk zij doen, en daarom lijden en ondergaan wat uit den loop der gebeurtenissen volgt. Men kan bij hem niet zeggen: welk onrechtvaardig lot voor zulken engelreine onschuld! of welk een gruwelijke straf voor zulk een gering misdrijf! - Want er werkt bij hem geen stralïende Nemezis, maar de natuur der dingen zelf; er kan dus van onrecht noch gruwel sprake zijn, en de wet, waarnaar gehandeld wordt, luidt: ieder oorzaak heeft zijne werking. Shaksperes helden voor hunne hartstochten verantwoordelijk te stellen, ware even verstandig als tot de wolken te zeggen: gij moogt zooveel electriciteit niet leiden, om niet zulke groote, zulke vernielende bliksems te slingeren; want gij ziet wel, dat gij daar onze huizen meê aansteekt; weest daarom verstandig en houdt u binnen afgemeten grenzen. De mensch handelt in Shaksperes verbeelding geljk in Spinoza’s wijsgeerte, als eene natuur, die hare wet vervult. Zijne stukken rechtvaardigen zich door zich zelf; zij hebben geen bijzonder doel;  geen anderen grond, dan dien, dat zij noodzakelijk zijn.

Deze verwantschap van beide groote geesten, dichter en denker, wordt door de volgende eeuw in hare betrekking tot beiden gestaafd. Shakspere en Spinoza hebben een bijna gelijk lot en werking gehad; zij bleven langen tijd als in ‘t verborgen liggen; en werden beide door Lessing weder opgehaald en gewaardeerd. En toen het gevoel voor al wat natuurlijk was weder opleefde, en, zoo ook al niet Spinoza’s wijsgeerte, althans zijne wereldbeschouwing eenigermate op nieuw begon te leven, zocht men ook weder stukken te dichten als die van Shakspere. Het menschelijke leven moest in zijn natuurlijken aard verstaan en beschouwd, de zedeleer der gewoonte door de natuur verwennen en verdrongen, de strijd der hartstochten in al zijn vrijheid voorgesteld worden; en op het voetspoor van Shakspere traden Goethe en Schiller. Zij zochten menschelijke hartstochten naar waarheid voor te stellen; het menschelijk leven als eene natuurwaarheid op te vatten, en volkomen naar die uitspraak van den laatsten hunner te werk te gaan:

Nicht mehr der Worte rednerisch Gepränge
Nur der Natur getreues Bild gefällt,
Verbannet ist der Sitten falsche Strenge,
Und menschlich handelt, menschlich fühlt der Held;
Die Leidenschaft erhebt die freien Töne,
Und in der Wahrheit findet man das Schöne! –

Wanneer ons deze verwantschap tusschen Spinoza's denken Shaksperes dichtvermogen helder is geworden, begrijpen wij lichtelijk, waarom men bij dergelijke beginselen met de eene hand naar Spinoza gelijk met de andere naar Shakspere tastte; en waarom eene eeuw als die van den veertienden Lodewijk, die hare dichterlijke scheppingen onder geleende vormen stak, den een zoo min als den ander erkennen kon. En van het Spinozisme mag men zeggen, dat het geen verlaten hersenschimmig stelsel is, maar een krachtig brandpunt, dat nog later tijden in beweging brengt en op hunne voorwaarts dringende, krachtige hoofden zijn invloed oefent. - Dat dan die werking ook verder nog strekt dan de Hegeliaansche schrijver stelt, en zijnen meester zelf met alle diens erkende of gewraakte volgelingen onder zich vat, hebben wj boven reeds als onze meening te kennen gegeven en hopen wij elders nog uitvoeriger uiteen te zetten. Wat Shakspere en Spinoza betreft voegen wij hier nog ten slotte bij, dat gelijk de eerste algemeen als de dichter bij uitnemendheid erkend is, zoo de laatste het als de denker moet worden.

___________