BdSpinoza

Het Spinoza-project van Stan Dunin-Borkowski (1864-1934)

Ik had ter voorbereiding op deze bijeenkomst al eerder een blog Stanislaus von Dunin-Borkowski (1864-1934), maar Manfred Lauermann wees erop dat Dunin-Borkowski nooit naar zijn adellijke titel verwees (hij wás van Poolse adel) en nooit het ‘von’ gebruikte.

De secretaris had het gastenboek ter inzage gelegd, waarin kon worden gezien dat in 1911 Stan Dunin-Borkowski meerdere dagen een bezoek bracht aan het Spinozahuis om er boeken uit de gereconstrueerde bibliotheek van Spinoza te raadplegen. Eerder was hij er al in 1904 geweest.

Het project van Dunin-Borkowski bestond eruit dat hij wilde naspeuren van waaruit Spinoza tot zijn grote filosofisch-wetenschappelijke, ja revolutionaire filosofie gekomen was. Spinoza bedacht niet zomaar wat en stond met zijn resultaat niet alleen. Hij wilde nagaan hoever anderen vóór Spinoza al gekomen waren. Net zoals die andere revolutionair, Einstein, met zijn prestaties kon komen mede door voort te bouwen op wat andere bereikt hadden. (En ook Newton gaf toe op de schouders van anderen te hebben gestaan).

Daartoe wilde Dunin-Borkowski alles lezen wat Spinoza gelezen kon hebben. En zo hoopte hij Spinoza te kunnen ‘erklären’. Toen in 1910 zijn Der Junge De Spinoza, Leben und Werdegang im Lichte der Weltphilosophie had hij er al tien jaar van studie en bezoek van ca 20 bibliotheken en archieven opzitten. En hij ging door. Uiteindelijk omvatte zijn Spinoza-oeuvre 4 delen met ruim 2000 bladzijden en verwijzingen naar 15000 titels! De laatste twee van deze vier delen zijn na Dunin-Borkowski dood bezorgd door zijn vriend Carl Gebhardt.

De vier boekdelen van Stanislaus von Dunin-Borkowski die Theo van der Werf heeft weten te bemachtigen.   

Je kunt zeggen, zo voeg ik hieraan toe, dat dit gigantische project om Spinoza uit zijn oorzaken te kunnen verklaren, typisch in de geest is van Spinoza's eigen filosofie. Immers: "Elk individueel of eindig ding met een beperkt bestaan, kan alleen door een oorzaak die ook eindig is en een begrensd bestaan heeft, tot bestaan of werken worden aangezet. Deze oorzaak kan op haar beurt alleen tot bestaan en werken worden aangezet door een andere eindige oorzaak die ook een beperkt bestaan heeft en tot bestaan en werken aangezet wordt, en zo tot in het oneindige." [E Ip28] En dit geldt voor de uitgebreidheid én voor het denken van elk ding - dus ook voor het denken van Spinoza.

Volgens Dunin-Borkowski moet Spinoza over een geweldig goed geheugen hebben beschikt. Spinoza had nooit ook maar iets vergeten van wat hij geweten en gedacht had. Om ons te doordringen van wat dat kan betekenen noemde Manfred Lauermann een aantal voorbeelden van mensen die over een gigantisch geheugen beschikten, zoals sommige schakers die wel honderdduizend partijen in hun hoofd hebben opgeslagen. Daarnaast zou Spinoza een techniek hebben beheerst om te vergeten, weg te laten. Dunin-Borkowski beschouwde Spinoza’s geometrische systeem als die vergeet-techniek: waarin essenties behouden werden en ballast en resultaten van foutief denken werden weggelaten.

Als jezuïet had Dunin-Borkowski een haat-liefde verhouding met de TTP. Opvallend noemde Lauermann het dat Dunin-Borkowski de TP geheel genegeerd heeft. Hij heeft er niets over geschreven. Ook negeerde hij volkomen de Spinozareceptie van de Duitse Idealisten en Romantici. Maar dat is ook wel weer te begrijpen, want het ging hem om de invloeden die op Spinoza waren uitgeoefend, niet om de invloed die Spinoza op zijn beurt uitoefende. Dan is trouwens beter om niet Hegel, Schelling en Fichte en de anderen te lezen, want wie daarmee begint, raakt hun manier van Spinoza-lezen maar moeilijk meer kwijt.

Wat voor een van de recensenten van Der Junge De Spinoza, Ignacy Halpern, juist aanleiding werd voor kritiek op het werk (ik kom nog op die recensie terug) gaf Lauermann een positieve uitleg, namelijk het feit dat er met grote letters S.J. achter  Dunin-Borkowski’s naam staat en op de laatste bladzijde van het boek het ‘imprimatur’ stond (de toestemming dat het gedrukt en gelezen mocht worden) van zowel de generaal overste der jezuïeten als van de bisschop. Volgens Lauermann was het een handige zet, want Spinoza’s werk stond immers op de Index en Spinoza stond algemeen als atheïst bekend. Maar nu, doordat een jezuïet het boek schreef en door dit kerkelijke ‘imprimatur’ konden ook katholieken over Spinoza lezen!

Op mijn door de recensie uit 1914 van Ignacy Halpern geïnspireerde vraag of Dunin-Borkowski, die behalve historicus ook theoloog en katholiek priester was, geen moeite had met de inhoud van Spinoza’s flosofie, en met name diens Gods-begrip en het feit dat hij zijn God de vrije wil ontzegde, gaf Manfred Lauermann aan dat hij Spinoza waarschijnlijk las met behoud van zijn eigen gods-begrip – dat hij hier en daar Spinoza als het waren enigszins ‘scheef las’. *)

Het zijn maar enige zaken die mij uit de zeer boeiende lezing bij bleven. Ik beschouw het als een heel goede greep van de Vereniging om op deze wijze aandacht te vestigen op deze jezuïet die zoveel werk maakte van de bestudering van hoe Spinoza heeft kunnen ontstaan. Er wordt best wel naar Dunin-Borkowski verwezen, maar Lauermann veronderstelt dat zijn werk nauwelijks nog wordt gelezen, want er wordt geen discussie meer mee gevoerd.

Tenslotte geef ik hier alvast een link naar de bespreking van J. Halpern, Despinoza in neuer Beleuchtung. Analyse des Werkes: Stanislaus von Dunin-Borkowski S. J. Der junge De Spinoza. Leben und Werdegang im Lichte der Weltphilosophie, 1910. In: Archiv für Geschichte der Philosophie 27, N.F. 20 (1914), 45-71. Om te laten zien wie deze recensent was maak ik over hem een apart blog. 

_______________

*) Toevoeging 14 oktober 2013

Heden kwam ik in Harald Høffding, "Die Drei Gedankenmotive Spinozas" [in: Chronicon Spinozanum 1 (1921)] op p. 5 deze voetnoot tegen:

1 Es ist das Schicksal SPINOZAS gewesen, daß seine Persönlichkeit und seine Lehre mehrmals von Männern, die seiner ganzen Richtung fern oder sogar feindlich gegenüberstanden, verteidigt worden sind. So reinigt der Prediger Colerus, der selbst großes Ärgernis wegen der Lehre Spinozas fühlte, sein Gedächtnis von verschiedenen Verleumdungen und ist daher ein moderner Bileam genannt worden. Ein solcher Bileam war auch Jacobi, dessen Gefühlstheologie ihn mit Erschrecknis die Philosophie Spinozas betrachten ließ. Und in unteren Tagen hat der Jesuit Dunin-Borkowski nicht nur mit großer Gelehrtheit, sondern auch mit großer Sympathie den Entwicklungsgang Spinozas durchforscht. Seine Sympathie hat ihren Grund darin, daß er Spinoza als ein Gegengewicht gegen die Skepsis und die dilettantische Freidenkerei der damaligen und der jetzigen Zeit sieht. Aber im Vergleich mit der Weltphilosophie, d. h. der mittelalterlichen Philosophie, als deren erster Mann Thomas von Aquino steht, soll Spinozas Philosophie doch nur eine große Illusion sein. (Stanislaus v. Dunin-Borkowski. Münster 1910, S. 351—485.)

spinoza | 28-11-2010 | 10:31 | Link | Reacties (5)