BdSpinoza

Antoon Vloemans over "Het jodendom dat nog in Spinoza te vinden is"

In het verlengde van het blog van 26 jan. 2017, “Het jodendom dat nog in Spinoza te vinden is”, vind ik het wel aardig een paragraaf uit het boek van Antoon Vloemans, Spinoza, de mensch, het leven en het werk [s'-Gravenhage: Leopold, 1931. - XVI, 607] in dit blog op te nemen. In 2014 schreef ik in totaal en tiental blogs over Vloemans. Na het herlezen van de biografieën / monografieën van Nadler en Goldstein, kreeg ik weer interesse in het gedegen werk van Vloemans.

Na een inleiding met korte historische schetsen van voorgeschiedenis en context in de Nederlanden en in Spanje, beschrijft hij in “Eerste episode” Spinoza in Amsterdam. Na paragrafen over Spinoza’s leertijd in Amsterdam, waarover zo weinig bekend is, geeft hij in een zevende paragraaf een impressie van wat hij noemt: “De breuk met de traditie”. En ook al stelt Henri Krop in zijn  Spinoza. Een paradoxale icoon van Nederland [2014] niet helemaal ten onrechte (p. 660) dat zowel Antoon Vloemans als Theun de Vries Spinoza als volledig vervreemd van zijn joodse gemeenschap beschouwden en zonder enige binding met het jodendom, toch proef ik in de betreffende hierna geciteerde paragraaf bij Vloemans nog een zweem van erkenning van enige betrokkenheid door de breuk heen. 

DE BREUK MET DE TRADITIE

Onder welke omstandigheden deze afkeer van de wetenschap der vaderen heeft plaats gegrepen? Welke factoren den twijfel aan het geheiligde geloof hebben gevoed? — Wij tasten in het duister. Tal van zielsconflicten kan men bedenken, maar de grens der waarschijnlijkheid overschrijden zij niet. De zielegang van den jongen Spinoza is niet met nauwkeurigheid te beschrijven. Zijn geestelijke ontwikkeling in haren geleidelijken overgang van orthodox judaisme naar een zuiver philosophisch monisme valt niet van schrede tot schrede, zelfs niet van [65] stadium tot stadium te reconstrueeren. Wanneer Spinoza er zich toe zet voor het eerst zijn gedachten op schrift te stellen, ligt zijn gansche verleden als een verlaten slagveld achter hem. Reeds in het geschrift zijner jeugd wijst alles reeds naar den rijperen Spinoza, een enkele ondertoon slechts herinnert aan den strijd en de conflicten zijner jonge jaren.

Opgegroeid in ghetto-atmosfeer, in bezielde en bezielende geestdrift voor een geloof, waarvoor velen hun leven, allen have en goed hadden moeten offeren, zien wij een begaafden jongeling, eens de trots van zijn meesters en langen tijd de hoop zijner gemeenschap, op een gegeven oogenblik de autoriteit van zijn geestelijke leiders trotseeren. Wij zien hem breken met een door een keten van geslachten heilig gehouden geloof, zoodat een breuk ook met leeraars en familie, met omgeving en gemeente onvermijdelijk het gevolg is. Machtige motieven moeten in geest en gemoed van Spinoza werkzaam zijn geweest. Onze moderne individualistische levensopvatting maakt het ons moeilijk deze daad van Spinoza in hare volle beteekenis te begrijpen. Want men onderschatte niet het feit, dat in de zeventiende eeuw de volstrekte gebondenheid aan een bepaalden godsdienst, welken dan ook, als vanzelfsprekend gold. Wat heden al te gemakkelijk is: tot geen godsdienst te behooren, was toen een onmogelijkheid. In het kader van dien tijd moest het wel een roekelooze daad heeten, met alle positief en door de traditie geheiligd godsgeloof te breken.

Maar bovenal onderschatte men niet den invloed, dien zijn onmiddellijke omgeving in de ontvankelijkste jaren op Spinoza uitgeoefend heeft. Door den band van gemeenschappelijk lijden terwille van een gemeenschappelijk hoogste goed moesten zich alle Portugeesche joden innerlijk, zoowel als uiterlijk met elkaar verbonden gevoelen. Er was haast geen familie, die niet verhalen kon van ontberingen en martelingen zelf aan den lijve gevoeld of door verwanten met den dood bekocht. Nog ten tijde van Spinoza's jeugd drongen voortdurend nieuwe gruwel-berichten door, nog steeds kwamen uit de achterhoede nieuwe uitgewekenen na een langen zwerftocht door Europa zich bij de jonge gemeenschap voegen. In de meeste gevallen hadden zij alleen het veege lijf en dat vaak tot den dood geschonden, weten te redden. Alles ter wille van het geloof. Het kan niet anders: al deze verhalen moeten een diepen indruk hebben [66] gemaakt op het ontvankelijk gemoed en den begrijpenden geest van een kind als Spinoza. Zulke jeugdindrukken laten sporen na, die door den tijd niet gemakkelijk worden uitgewischt. Nog in zijn Theologisch politiek Tractaat [sic! Moet zijn: Brief aan Albert Burgh) haalt Spinoza het martyrium aan van een zekeren Jehuda, don Lopes de Vera y Alar-con was zijn Spaansche naam, die wegens zijn trouw aan het joodsche geloof door de Inquisitie gegrepen, in 1644 te Valladolid tot den brandstapel was veroordeeld. Worstelend met den vuurdood, bleef hij zich tot het geloof der vaderen bekennen tot zijn laatste krachten hem ontzonken en naar Spinoza schrijft, stierf hij met het psalmwoord (3i, 6): In Uwe hand beveel ik mijnen geest. Nog was de ontzetting over de laatste der Spaansche gruwelen niet geheel uit de gemoederen der Amsterdamsche joden geweken, toen het gehuil van een nieuwen gruwelen-storm, uit het Oosten ditmaal, kwam opzetten. Spinoza was toen zestien jaar en dus maakte hij die crisis in zijn leven door, die ieder jong mensch in staat stelt de menschelijke ellende tot in het diepste mee te voelen. Het is de periode, dat iedere jongeling zijn pessimistischen tijd, den moeilijksten zijns levens, doormaakt. Als druppels gloeiend metaal moeten toen de verhalen van de barbaarsche slachtingen der Oostersche joden door de onmenschelijke kozakken in het hart van den jongen man gevallen zijn. Diep zal hij geleden hebben onder de wreedheid, de meedoogenloosheid der menschen. En moet toen het geloof, waarvoor al dit lijden met berusting gedragen werd, hem niet vanzelf te dierbaarder geworden zijn? Toch heeft Spinoza gebroken, toch is hij renegaat geworden. Acht jaar later trof hem de ban en de vervloeking van de gemeenschap, die nu zoowel uit Poolsche als Portugeesche joden bestond.

Er moeten dus ook andere invloeden zijn geweest, die met macht op Spinoza's geesteshouding hebben ingewerkt. Vooreerst mogen wij, bij de beschouwing van de mogelijkheden, niet uit het oog verliezen, dat de Portugeesche joden, zij het ook slechts uiterlijk en onder dwang, den Roomschen godsdienst hadden beleden, dat zij dus meer dan een eeuw lang geen joden meer waren geweest in den strengen zin van de geloofs-voorschriften. Nu zij eindelijk uit de geestelijke verbanning naar het godsdienstige vaderhuis waren teruggekeerd, nu zij ook een ander, zij het ook in hun oogen een minderwaardig [67] geloof hadden leeren kennen, stonden zij niet meer zoo geheel en al naïef tegenover de vooropstellingen van den godsdienst hunner keuze. En zoo spreekt het welhaast vanzelf, dat zij bizonder vatbaar moesten blijken voor allerhande twijfelzucht, te meer daar de vertalmudiseering uit den aard der zaak weldra tot een aschkenaseering moest worden, iets wat door velen, bewust of onbewust als een vervlakking en vervalsching, in ieder geval een verruwing en ontaarding van hun eigen, jammerlijk onderbroken, sephardische traditie werd beschouwd. Sterker moest onvermijdelijk dit gevoel tot het bewustzijn spreken, toen rond het midden van de zeventiende eeuw de invloed van de Oostersche joden, de Polakken, steeds toenam en deze nu niet alleen meer door hun Talmudische geleerdheid, maar door de stomme macht van hun aantal de innerlijkste strekkingen van de sephardim naar den achtergrond drukten. De diepste oorzaak van dit verschil in mentaliteit tusschen de joden ligt daarin, dat de sephardische gemeenten in tegenstelling tot de aschkenasische, in Spanje en in Portugal, later in Italië en in Zuid-Frankrijk, den invloed van de Westersche geestesbeweging, die Renaissance heet, hadden ondergaan. De Westersche joden hadden zich, voorzichtig en gedeeltelijk, maar niettemin met groote ontvankelijkheid opengesteld voor de stroomingen van den nieuweren tijd. Een hunner, Leone Ebreo, heeft in zijn Dialoghi d’Amore zelfs het werk geleverd, dat naast enkele andere, den geest des tijds het zuiverst tot uitdrukking brengt. Maar buitendien — deze Wedergeboorte had de leerstellingen van het geloof voor het eerst op hun grondvesten doen schudden. Voor het eerst hadden zich onherstelbare scheuren in het hechte bolwerk, door godsdienstigen gemeenschaps-zin in den loop der eeuwen geschapen, vertoond. Daarop had de zegepraal van de Hervorming geleerd, dat eenzelfde traditie op meer dan één manier kon worden geïnterpreteerd. Vooral in Holland klaagden de rabbijnen over gebrek aan wetsgetrouwheid, over de vele afvalligen, over het skepticisme, ja over de spotzucht van sommige leden der godsdienstige gemeenschap. Zij riepen ach en wee over deze niets ontzienden, voor wie geen overlevering heilig, zelfs het bijbelwoord niet onaantastbaar was en die het aandurfden te tornen aan het traditioneel onsterfelijkheidsgeloof.

Antoon Vloemans, in zijn hoofdwerk wat Spinoza betreft: Spinoza, de mensch, het leven en het werk [s'-Gravenhage: Leopold, 1931. - XVI, 607 pp, p. 64-67] 

spinoza | 02-02-2017 | 12:30 | Link | Reacties (7)