BdSpinoza

Het jodendom dat nog in Spinoza te vinden is

Het vorige blog kon ik brengen door de dingen die ik tegenkwam ter voorbereiding van dit blog dat ik maak nadat ik weer eens het boek las van Rebecca Goldstein, De onbekende Spinoza [Uitgeverij Atlas, Amsterdam, 2007 (oorspr. Betraying Spinoza, 2006)]. Ik besprak het op 03-11-2007, op 17-02-2009, en op 28-10-2014. Deze vierde lezing brengt mij tot dit blog, waarin ik wil betogen dat verdergaand dan Rebecca Goldstein aantoont, er nog joodse aspecten in Spinoza aan te wijzen zijn.

[1] Voor Steven Nadler (met wie ik het dus niet geheel eens ben) was Spinoza – zo is te lezen in zijn Spinoza. A Life - volkomen losgeraakt van het jodendom. Hij was wel als jood geboren en opgevoed, maar had er niets meer mee te maken – voelde zich er na zijn vertrek (na zijn uitstoting) niet meer bij horen. Als hij in de TTP over de joden (de Hebreeën) schrijft, heeft hij het over ‘ze’, nooit over ‘we’. Deze positie horen we hem ook innemen in dit interview (vanaf ca. 10:00) dat op 17 april 2014 werd uitgezonden door het Luxemburgse Minerva [cf. blog].

[2] Een andere positie neemt Rebecca Goldstein in. In Betraying Spinoza is zij a.h.w. verheugd aan de hand van één gegeven te kunnen vaststellen dat Spinoza niet onverschillig stond tegenover het lot en het lijden van het joodse volk. Dat ene gegeven is voor haar het feit dat Spinoza in zijn brief aan Albert Burgh van eind 1675 / begin 1676 het volgende schrijft:

Maar waarop ze [de joden] zich het allermeest verheffen, is dat ze meer martelaren tellen dan enig ander volk en dat zij nog dagelijks het aantal doen toenemen van hen die met buitengewone standvastigheid geleden hebben voor het geloof dat zij belijden. En dit is geen leugen, want ik weet zelf onder anderen van een zekere Juda, die men de getrouwe noemt, die temidden der vlammen, toen men hem reeds dood waande, de lofzang aanhief die begint met de woorden: `Aan u, o God, bied ik mijn ziel', en midden in dat gezang de geest gaf.

‘Ik vertrouw mijn geest in uw hand’ (ps. 31:6) verwijst misschien ook naar het woord van Christus aan het kruis: ‘Vader, in uw handen leg ik mijn geest.’ (Luk 23:46)

Het ging om Don Lope de Vera y Alarcón (1619-1644) of Juda el Creyente [cf. blog] die op 25 juli 1644 in een auto-da-fé levend werd verbrand.

Deze gebeurtenis had grote weerklank in de joodse gemeenschappen. Spinoza was toen een jongen van 11 jaar en 8 maanden oud – heeft het wellicht wat later gehoord, maar het moet grote impact op hem gehad hebben. Menasseh ben Israel beschreef deze geschiedenis in zijn boek Esperanca de Israel [Amsterdam 1650 - Hoop van Israel]. Spinoza bezat een exemplaar van dit boek.

Op 15 december 1647, Spinoza was net drie weken eerder 15 jaar geworden, had de autodafé plaats van Isaac de Castro Tartas [Isaak de Castra-Tartos schrijven Nadler en Goldstein], een jongeman uit de joodse gemeenschap in Amsterdam die naar Spanje en Portugal getrokken was om te proberen marranen weer tot het jodendom te bekeren. Hij werd door de Inquisitie opgepakt en bekende. Volgens ooggetuigen had hij op de brandstapel luidkeels het sjema gebeden: “Hoor Israël, de Heer is onze God, de Heer is Eén.”

Later in haar boek verwart Goldstein beide gevallen en laat ze Juda de Getrouwe  het sjema zeggen (p. 230); een kleine vergissing. Een iets grotere vergissing begaat ze m.i. in haar Epiloog waarin ze wat te ver gaat met te beweren: “Zijn vaste voornemen de tragiek van zijn joodse verleden te doordenken heeft hem tot zijn unieke denksysteem gebracht.”

Ik kan haar die overdrijving wel vergeven, maar meen dat ze in de kern wel een punt heeft: als Spinoza niet begaan zou zijn met het lot en lijden van joden, zou hij dit voorbeeld niet aan Burgh beschreven hebben. Maar ik denk dat er nóg wel iets in zijn werk te vinden is, waarin Spinoza van een dergelijke verbondenheid getuigt, te weten

[3] zijn beroep op de “kabood JHWH” in Ethica  5/36s

In dat scholium bij de stelling over de Mentis Amor intellectualis erga Deum lezen we (in de vertaling van Corinna Vermeulen):

Toelichting
Hieruit begrijpen we waarin ons heil oftewel onze gelukzaligheid oftewel vrijheid bestaat: in een standvastige en eeuwige liefde jegens God, oftewel in Gods liefde voor de mensen. Deze liefde of gelukzaligheid wordt in de heilige boeken glorie genoemd, en niet ten onrechte. Want of deze liefde nu op God betrekking heeft of op de geest, ze kan terecht tevredenheid van het gemoed worden genoemd en die is in feite niet van trots te onderscheiden (zie definitie 25 en 30 van de gevoelens). Voor zover ze betrekking heeft op God is ze blijdschap (zie stelling 35 van dit deel) — als we dit woord nog mogen gebruiken — in combinatie met de idee van hemzelf, en dat geldt ook voor zover ze betrekking heeft op de geest (zie stelling 27 van dit deel). [Vet van SV]

Met dat Spinoza in deze toelichting over de Amor intellectualis Dei, elders ook wel als het summum bonum aangeduid, teruggrijpt op wat in de Bijbel glorie of ‘heerlijkheid’ wordt genoemd “en niet ten onrechte” zoals hij eraan toevoegt, laat hij zien dat de belangrijke joodse notie “kabood JHWH” prominent in zijn hoofd zit – een begrip dat hij hier omarmt. [In 4 blogs gaf ik eerder aandacht aan deze notie].

Spinoza is dan wel uit het jodendom gestapt en gegooid, maar datzelfde jodendom is nog niet geheel uit hem verdwenen. En opmerkelijk is, zoals dat tot uiting komt in de hier en daar nogal extatische tweede helft van het vijfde deel van de Ethica: dat hij juist hier met het joodse “kabood JHWH” op de proppen komt.

spinoza | 26-01-2017 | 22:06 | Link | Reacties (5)