BdSpinoza

Darwin en Spinoza

Vandaag vieren we dat Charles Darwin 200 jaar geleden is geboren en dat 150 jaar geleden zijn "On the Origin of Species" verscheen. Hoewel ‘we’? Lang niet iedereen is van mening dat we iets te vieren hebben. Dat Darwin een uiterst gevaarlijk idee (Daniel Dennett) aan de wereld gaf en dat velen het liefst nog in de wereld van vóór Darwin zouden willen leven, blijkt uit de juist nu weer sterk opgelaaide discussie over creationisme dat vele gelovigen nog willen volhouden. Hoewel de wereld van vóór Darwin, zoals elke Spinoza-kenner weet al niet meer veilig was voor naïef geloof.
Vandaag begint in Leiden het Darwinjaar (zie hier of hier het programma). Maar een dezer dagen, zo is aangekondigd, zal ieder huishouden in Nederland een folder over het creationisme ontvangen, getiteld Evolutie of schepping - wat geloof jij?
Zal een poging worden gedaan Darwin te ‘weerleggen’.

Ik stel me in dit stukje de vraag naar een relatie tussen Darwin en Spinoza. Of Darwin van Spinoza gehoord had weet ik niet. Ik heb bij http://darwin-online.org.uk/ waar bijna alle werken van Darwin al gedigitaliseerd zijn [all editions of Origin of Species (1st, 2d, 3d, 4th, 5th, 6th), Descent of Man, Voyage of the Beagle, Zoology of the Beagle, Beagle diary, Beagle notebooks, pocket Journal, evolution notebooks, Autobiography and much more] en bij het Darwin Correspondence Project gezien dat ‘Spinoza’ in geen van deze werken en brieven (voor zover gedigitaliseerd) voorkomt. *) De eventuele relatie is een andere. 

Eén overeenkomst tussen Darwin en Spinoza is dat ze allebei een groot deel van hun leven met een ziekelijk lichaam te kampen hadden en beiden zich wat hun scherpte van geest betreft daardoor niet lieten afleiden. Beiden lieten zich niet hinderen door bestaande – veelal superstitieuze – ideeën. Maar beiden waren ook uiterst voorzichtig. Spinoza maakte caute tot zijn zegel en motto, Darwin stelde het publiceren van zijn werkelijke ideeën lange tijd uit. Beiden hadden één rationele overtuiging: er is geen gevolg zonder oorzaak, geen gebeurtenis zonder verleden.

Nadat Spinoza uiterst rationeel na- en doordenkend had betoogd en bewezen dat god de wereld niet had geschapen, maar dat al het bestaande volgens natuurwetten (uit god ofwel de natuur) ontstond, kwam Darwin op basis van empirisch onderzoek, waarover hij eveneens diep en heel rationeel had nagedacht, met zijn evolutiewet van de natuurlijke selectie en van de overleving van de meest aangepasten.

Spinoza was nog helemaal niet bezig met het ontstaan der soorten. Het idee dat soorten veranderlijk waren kwam pas bij het begin van de 19^e eeuw op en kon William Paley in 1802 in zijn ‘Natural Theology’ doen vragen: waarom zijn dieren zo perfect aangepast aan hun omgeving? (Hij was, tussen haakjes, een van de eersten die kwam met het “ontwerp en ontwerper argument”). Darwin kon voor het ontdekken van de wet van de ontwikkeling van soorten uit elkaar (door ‘natural selection’) de weg bewandelen die Spinoza had aangelegd met zijn these: "de wetten en regels van de natuur, volgens welke alle dingen geschieden en van deze in die vormen veranderd worden, zijn altijd en overal dezelfde" (Ethica III/pref.). En doordat Spinoza die weg plaveide door elk denken over doelgerichtheid in de natuur te bestrijden; hij schreef: "Om te bewijzen dat de natuur zichzelf geen doel gesteld heeft, en dat alle doeloorzaken niets anders dan inbeelding zijn, daarvoor zijn niet veel woorden nodig." Niks ontwerp en ontwerper. Maar hoe, wie of wat die natuur (in de ‘natural selection’) eigenlijk was? Wat was de betekenis van die ‘natuur’-metafoor? Dat er geen onderscheid was tussen god of de natuur (Deus sive Natura) kom je bij Darwin niet tegen.

Of toonde hij dit besef indirect door niet meer naar de kerk te gaan? David Attenborough toonde in zijn recente BBC-serie over Darwin en de evolutieleer, het kerkje dat Darwin rond 1850 regelmatig bezocht, maar waar hij ineens niet meer naar toeging om in plaats daarvan wandelingen te maken in de natuur.

Anders dan Spinoza was Darwin minder moedig om twijfel over de rol van (de traditionele) God aan het begin van en tijdens het evolutieproces te uiten. Zijn biografen zeggen dat hij er uit piëteit voor zijn gelovige vrouw niet over begon. Hij liet zich niet of slechts heel sober uit over het 'niet te begrijpen begin' aan het eeuwige vormveranderingsproces der natuur. Voor Spinoza was helder dat er geen creatio ex nihilo, geen schepping uit het niets, en alleen generatio uit eerdere lichamen die een wat andere vorm hebben (Brief 4).

Is het verwonderlijk dat ‘Darwin’s Duitse bulldog’ Ernst Haeckel een spinozist was? Toch wordt die verbinding tussen Darwin en Spinoza te weinig gelegd.

Recent schreef Guy Davenport in een bespreking van het boek van John Bowlby: Life, chance and Charles Darwin: “Several students of Darwinian discourse have noted that Darwin, Spinoza-like and probably unintentionally, evolved a faith in the natural forces he found the mechanics of. In successive editions of the Origin, Nature acquires a capital and a gender (female). The Origin and the Descent are an Old Testament and a New. The structure of ideas easily wears a new mask while keeping its architecture unassailable” [hier]

[foto van hier]

Lee Harris legt vandaag in zijn artikel in The American: Why We Still Argue About Darwin (And Why We Should), tweemaal een relatie met Spinoza.

Rick Weiss vandaag in The Washington Post: Something Darwin Didn't Know

Met dank aan Wim Klever, die me op diverse relevante passages bij Spinoza wees.

*) Aanvulling. De site darwin-online.uk geeft geen hit bij de zoekvraag naar Spinoza bij de werken van Darwin zelf. Wel zijn er 12 hits naar andere op de site opgenomen werken. Uit één publicatie, waarin de naam van Spinoza 3x voorkomt, een uit het Duits vertaald werk over zijn grootvader aan vaderszijde, Erasmus Darwin, waarvoor Charles enige 'voorafgaande notities' schreef, mag men afleiden dat hij minstens van Spinoza gehoord heeft. Sterker in die notities over zijn broer komt éénmaal de naam 'Spinoza' uit Charles Darwins pen in een passage waarin hij het didactische gedicht 'The Botanic Garden' van zijn broer bespreekt. Sommigen beweerden dat daarvoor het gedicht van Sir Richard Blackmore 'The Creation' uit 1712 model zou hebben gestaan [cf. dit latere blog]. Charles verdedigt zijn broer en sabelt die vergelijking onderuit met te stellen dat 'The Creation' is: "to regard as belonging to the Diluvianistic literature, treats of the process of creation only by the way; and is essentially a purely polemico-rhetorical philippic against the atheists, from Democritus and Epicurus down to Descartes and Spinoza, in which we find so little sound judgment and insight that the author can by no means make up his mind whether he shall decide in favour of Aristotle and Ptolemy, or of Copernicus, Kepler, and Newton. The German critics who regard Blackmore's poem as the model of Darwin's 'Botanic Garden' must certainly have neglected to read at least one of these didactic poems. Blackmore's work might much rather be regarded as the pattern for Polignac's 'Anti Lucretium,' although it is far exceeded by the latter in dialectic acuteness."

Het gaat om: Ernst Krause: Erasmus Darwin und seine Stellung in der Geschichte der Descendenz-Theorie, Leipzig, E. Günther. Translated from the German by W. S. Dallas, with a preliminary notice by Charles Darwin. London: John Murray, 1879.

Veel is het niet, maar toch: zeker één keer kwam Spinoza's naam uit Darwins pen! [Waarbij diens eventuele waardering - het gaat immers om zijn oordeel over Blackmore's oordeel - op z'n minst twijfelachtig is]

Britse herdenkingsmunt

spinoza | 12-02-2009 | 14:38 | Link | Reacties (1)