BdSpinoza

Halve waarheid over ‘tweede heilsweg’ is hele leugen

Bij het herlezen van de TTP (zie het blog van maandag) zeurde a.h.w.  ook in mijn achterhoofd de vraag mee naar hoe duidelijk er in de TTP een lijn van een zgn. ‘tweede heilsweg’, zoals De Dijn die omschrijft, te vinden is.

Over die twee ‘heilswegen’ die De Dijn bij Spinoza onderkent, is flink wat te vinden in zijn boek Spinoza. De doornen en de roos, maar schreef hij ook een heel informatief en zeer leesbaar hoofdstuk “The good and the true - Salvation in the TTP and the Ethics.” ¹)

Die twee wegen die hij daarin beschrijft zijn 1) die van de streving naar almaar meer en betere kennis, uitmondend in de acquiescentia via de scientia intuitiva; deze weg wordt beschreven in de Ethica; en 2) die van het leven van een religieus leven in een oprecht en eenvoudig geloof; en die weg zou worden beschreven in de TTP. Ook die tweede weg zou tot vrede van de geest kunnen leiden. Een waar religieus leven heeft alle kenmerken van een deugdzaam leven, ver verwijderd van hoop en vrees en ook zonder doel buiten zich; een leven vanuit een vertrouwen in Gods hand te zijn.

Twee wegen dus, twee praktijken van deugdzame activiteit, die leiden tot gemoedsrust en vrede van de geest. Is er verschil? Ja, de weg van de intuïtieve kennis is superieur, want de andere is riskanter, daar er op die weg snel superstitie kan ontstaan, bijvoorbeeld door de verlokkingen van het antropomorfisme.

Er staat uiteraard veel meer in dat artikel van zo’n zeven bladzijden, dat vol bewijsplaatsen en kleine uitwijdingen staat, maar hier komt het in hoofdlijnen wel op neer.

Kun je nu zeggen en zou De Dijn kunnen beweren dat het Spinoza in de TTP om deze tweede weg van een bloeiend vroom leven gaat? Niet echt. Het gaat in de TTP om het aangeven van de voorwaarden voor een vredig leven in de staat en daartoe verkent Spinoza de verhouding tussen godsdienst (theologie) en filosofie enerzijds en tussen godsdienstige praktijk en de staat anderzijds. En passant komen ook wel dingen aan de orde die De Dijn eruit vist, maar hij doet dat op een manier die suggereert alsof het Spinoza om een heel andere boodschap gaat.

Kun je dan zeggen dat Spinoza de uitleg die De Dijn geeft, zou ontkennen en dat het dus niet waar is? Ook dat weer niet, want, zoals ik zei, tussen neus en lippen komt wat De Dijn uit de TTP destilleert als ‘druppeltjes Spinoza’ te voorschijn. En toch valt op die druppeltjes een beetje vals licht.

Het gaat Spinoza in de TTP om politiek, om de vrede en het welzijn in de staat. Daar richt hij alle aandacht op. En zo bezien is het wel heel merkwaardig dat De Dijn in dit stuk de politieke staatsgemeenschap en de verplichtingen van de godsdienstige burger daarbinnen, in het geheel niet noemt. Hij individualiseert en tovert die druppeltjes geïndividualiseerd uit de tekst te voorschijn, waarbij die politieke context uit beeld verdwijnt.

Zo gebruikt De Dijn aan het begin van zijn artikel de onderscheidingen die Spinoza in hoofdstuk III § 5, maakt tussen materiële en geestelijke zaken, waaronder wat de laatste betreft deugd en goddelijke kennis (die vooral van interne invloeden afhangen) en wat de eerste aangaat lichamelijke zekerheid en fysiek welbevinden horen (vooral afhankelijk van externe invloeden), onderscheidingen die Spinoza invoert om het vervolgens vooral over het belang van de goede staatsgemeenschap te hebben, waarop hij verder doorgaat. Maar De Dijn gebruikt die onderscheidingen om zijn eigen wegwijzers op te richten van individuele mogelijkheid om een gelovig deugdzaam en voorspoedig leven te leiden.

Dat lijkt best vernuftig gedaan, maar geloof vraagt wat Spinoza betreft om gehoorzaamheid en vroomheid en dat betreft werkzaamheid (hetgeen iets anders is dan waarheid). Over de manier waarop die gehoorzaamheid in de staat gestalte kan krijgen, hoe die werkzaamheid wordt aangestuurd door de staatsoverheid, heeft Spinoza veel te zeggen. De Dijn zegt van alles over die ‘tweede weg’, die loopt via een religieus leven door gehoorzaamheid aan God, door rechtvaardigheid en naastenliefde, wat allemaal klopt met Spinoza; maar met geen woord vermeldt hij dat Spinoza, telkens als hij het daarover heeft, naar de staatsgemeenschap verwijst: die maakt immers uit wat rechtvaardigheid is en hoe je naastenliefde kunt betrachten.

En passant vermeldt Spinoza de te bereiken gemoedsrust ook voor de eenvoudige gelovige, maar het gáát bij hem om het welzijn en de rust van de gemeenschap.

Ik geef ter illustratie slechts één zo’n plaats. In hoofdstuk 14 § 17 schrijft Spinoza

Met geen woord rept De Dijn daarover. Elk politiek aspect heeft hij systematisch weggelaten. Alsof de TTP niet zozeer een politiek-ethische gedragsleer heeft beschreven, maar een individuele gedragsleer voor de eenvoudige vromen, net zoals de Ethica zo’n gedragsleer heeft geschreven voor de verstandigen en wijzen.

Maar ware godsdienst bestaat voor Spinoza (zoals hij uit de Bijbel haalt) uit rechtvaardigheid en naastenliefde en wat dat is bepaalt de gemeenschap. Nog een citaat van Spinoza, nu uit het 20^e hoofdstuk:

Spinoza wordt door De Dijn steeds slechts voor een stukje geciteerd en daarmee worden diens bedoelingen tekort gedaan en verminkt. De Dijn geeft een halve waarheid en een halve waarheid is zoals bekend een hele leugen.

Noot

spinoza | 11-12-2010 | 11:34 | Link | Reacties (4)