Hetty Kolff las Spinoza
Deze keer eens een heel ander soort blog, waarin ik op een wat persoonlijker manier iets uit de keuken van mijn bijna (?) Spinoza-gekte vertel. Het gaat over hoever het naspeuren van sporen van Spinoza kan gaan. Een van de gebieden waarin ik naar Spinoza speur is de literatuur. Zo bracht ik op dit weblog een grote verzameling Spinoza-gedichten bijeen en besprak of signaleerde ik literaire boeken waarin op een of andere manier Spinoza een rol speelt.
Zo was ik van plan een of meer blogs te schrijven over “Carry van Bruggen en Spinoza”. Ik heb een grote bewondering voor deze schrijfster van joodse origine, die zich autodidactisch behoorlijk ver ontwikkelde tot een bijzondere intellectueel, maar die door de wereld der wetenschappelijk opgeleiden in overwegende mate niet serieus genomen werd. Ik ontdekte dat zij zich serieus met Spinoza had bezig gehouden, meer overigens met Hegel en in zekere zin lijkt zij Spinoza via een Hegeliaanse bril gelezen te hebben, zoals in het laatste kwart van de 19e en eerste kwart van de 20e eeuw wel vaker voorkwam.
Tot mijn verbazing had Roger Henrard in Wijsheidsgestalten in dichterwoord. Onderzoek naar de invloed van Spinoza op de Nederlandse literatuur [Van Gorcum, Assen/Amsterdam, 1977] niets over Carry van Bruggen. En tot mijn nog grotere verbazing had J.M.J Sicking in zijn proefschrift (het enige over Carry van Bruggen), Overgave en verzet. De levens- en wereldbeschouwing van Carry van Bruggen, niets over wat haar kennismaking met Spinoza voor haar werk betekende. Dit boek las ik in de vroege zomer van 2009. En het was daarin dat ik op blz. 217 over een van de vier ‘polemische romans’ die Carry onder het pseudoniem Justine Abbing schreef, deze zin las: “Ook bij Hetty Kolf (sic!) in De vergelding, die onder meer Spinoza leest, vallen individualistische trekken aan te wijzen.” Wat dit laatste betekende laat ik zitten voor wellicht ooit een later blog. Hier gaat het me erom dat uiteraard voor mij duidelijk werd dat ik zeker dit boek, De vergelding, moest lezen.
Tijdens de Spinoza-zomerweek van 2009 in Barchem vertelde ik aan wie het maar wilde horen over mijn verbazing dat er nog nooit geschreven was over wat Spinoza voor Carry van Bruggen betekende en dat ik mij voorbereidde op een aantal blogs die ik aan haar wilde wijden. Ik las veel van en alles over haar wat ik maar te pakken kon krijgen en dat is best wel wat. Zo ging ik dus ook op zoek naar dat boek De vergelding uit 1923, maar kon het nergens vinden. Limburgse bibliotheken hebben het niet. Boekwinkeltjes.nl, waar zo ongeveer al haar werk vaak in vele tientallen exemplaren per titel te koop wordt aangeboden, heeft het niet. Eén keer zag ik een aanbod voor €40, maar dat vond ik teveel gevraagd voor een romannetje.
Enfin, mijn ‘projectje’ raakte op de achtergrond – werd verdrongen door de vele andere Spinozistische wegen die te bewandelen waren. Maar het bleef wel sluimeren en af en toe schafte ik mij er nog iets voor aan.
Het eerdere voornemen kwam recent weer naar de voorgrond toen ik in Rijnsburg, tijdens de najaarslezingen van de Ver. Het Spinozahuis, hoorde dat het thema voor de komende zomerweken “Spinoza en de literatuur” zou zijn – een kolfje naar mijn hand! Meteen wist ik dat ik de Carry van Bruggen-draad weer zou oppakken. En weer wist ik dat ik hoe dan ook De vergelding, waarin de hoofdpersoon Hetty Kolff Spinoza las, moest zien gelezen te hebben. Weer ging ik bij boekwinkeltjes.nl kijken waar tot mijn verbazing zoveel meer boeken van Carry van Bruggen aangeboden worden. Zij is in de loop der jaren veel heruitgegeven en iedereen lijkt haar wel te willen ruimen. Maar tussen al die boeken weer geen De vergelding! Het boek kreeg ook nooit een herdruk in tegenstelling tot veel ander werk van haar. Enfin, deze keer besloot ik – zonder er veel van te verwachten – gebruik te maken van de mogelijkheid om voor €1,75 een advertentie te plaatsen die enige maanden zou blijven staan. Tot mijn verrassing wérkt dat en ontving ik binnen een paar dagen een aanbod van een antiquariaat: voor €14 plus €2 verzendkosten werd het boek van mij. Na directe betaling via internetbankieren had ik het boek de volgende dag in huis.
Andere dingen zette ik even op een lager pitje en ik begon het boek meteen te lezen. Het is even wennen aan de – overigens slechts geringe – archaïsche schrijfstijl met dikwijls veel gedachtepuntjes. Maar die oneigentijdse kenmerken verdwijnen snel naar de achtergrond, want Carry van Bruggen kon schrijven. Naar het criterium van Willem Elschot: zij zégt niet maar toont.
En ja, dan, midden in een koortsachtige gedachtestroom van de oude nicht Jet met wie de hoofdpersoon Hetty samenwoont, die op dat moment - na een val? Of was het een sprong in het water - momenteel in haar bed ligt, lezen we Jet over Hetty denken: “…. Ze las veel poëzie… ze las zelfs zoo iets vreeselijk diepzinnigs als Spinoza! En hoorde ze niet van alle kanten hoe ernstig het kind soms werken kon, welke hooge eischen zij zichzelf daarin stelde?”
En dat was het dan. Verder komt het onderwerp Spinoza niet meer in het boek voor. Er wordt niet op teruggekomen, niets meer over gezégd. Als deze opmerking voldoet aan het criterium van Willem Frederik Hermans dat er niets in een roman gebeurt, geen mus van het dak valt, of het moet betekenis krijgen in het verhaal, hoe zit dat dan met Spinoza in dit boek? Als dat in De vergelding het geval is, dan is het er wel heel diep in verstopt en zal het wel nauwelijks door een lezer eruit zijn opgediept. Maar als haar manier van schrijven aan het criterium van Willem Elschot voldoet (zij zégt niet maar toont) zouden de mogelijke effecten van het Spinoza-lezen moeten blijken, niet uit wat daarover gezegd wordt, maar uit wat de schrijfster aan haar hoofdpersoon laat zien.
Over of het mogelijk is en of het deze lezer en blogger wellicht is gelukt dat eruit te halen in een volgend blog (heb ik nog even tijd om erover na te denken).
