Hoe zal het met de mens gaan na 'De dood van de vrije wil'?
Dagblad Trouw gaat de komende weken aandacht besteden aan het niet bestaan van de vrije wil en de gevolgen ervan. Vandaag verscheen het eerste artikel: De dood van de vrije wil [zie hier].
Uiteraard een korte verwijzing naar de Amerikaanse neurofysioloog Benjamin Libet (1916-2007) die in de beginjaren ’80 een volkomen dualistisch opgezet onderzoek deed, dat als een bom insloeg en waarmee hij beroemd werd. Hij toonde aan dat het bekendmaken van een bewust gewilde handeling (b.v. met een vinger een knop indrukken) zo’n 200 miliseconden later kwam dan de inzet van die handeling (de Bereitschaftspotential) in de hersenen te meten was. Het bewustzijn liep achter op het handelen en niet voor. Het was alleen mogelijk met vrije wil een handeling alsnog tegen te houden; niet om die te initiëren. Zo’n sturende vrije wil bestond niet - alleen een tegenhoudende wil. Die laatste was uiteraard ook niet te meten: ook een 'tegenhoudende wil' kun je op een scan niet zien. Het was een soort concessie aan wat we nu eenmaal gewend zijn.
Een Spinozist, voor wie - met Spinoza - de onveroorzaakte vrije wil niet bestaat, maar uiteraard wel het streven en begeren (de conatus) van het hele wezen, zou een onderzoek nooit op zo'n manier opzetten – zou niet naar interactie tussen lichaam en geest op zoek gaan, maar veel meer uitgaan van het zijn van elk ding van een wezen uit één stuk, dat van verschillende kanten bekeken kan worden. Een Spinozist is er dan ook niet van ondersteboven dat meer en meer uit neurowetenschappelijk onderzoek blijkt van wat het lichaam (met centraal het brein) allemaal vermag. Laat de wetenschap maar voortschrijden. Maar laat ze ook niet te snelle, mogelijk verkeerde, ‘neurosofische’ conclusies trekken.
De nogal laconieke Victor Lamme, die nogal neurosofeert, wordt uiteraard ook aangehaald. We krijgen te horen dat zijn boek ’De vrije wil bestaat niet’ al aan een achtste druk toe is (best veel in een half jaar tijd). We weten uit een blog hier over zijn boek dat Lamme de vrije wil en zelfs ons hele zelfbewustzijn als een achteraf alles aan elkaar pratende kwebbeldoos ziet. Ons Ware Ik is volgens Lamme niet ons zelfbewustzijn maar het machtige brein zelf. In een interview zei Lamme onlangs, zo citeert Trouw: „Er is geen keihard bewijs dat bewustzijn nooit invloed heeft op je handelen. Maar er is zoveel bewijs dat mensen sterk worden beïnvloed door onbewuste prikkels en dat ze meer geregeerd worden door emoties dan door logisch nadenken dat je wel moet concluderen dat de invloed van ons bewustzijn minimaal is.”
Voor zover iets van “Ons Ware Ik” bestaat, is het natuurlijk onzin om die naam aan ons brein te geven, zoals Lamme doet, en zo het denkende/geestelijke aspect of bewustzijnsaspect maar helemaal te ontkennen. Ik ben benieuwd met wat Lamme af andere wetenschappers die nog aan bod zullen komen, voor verklaring komen voor het feit dat de evolutie zoiets als bewustzijn heeft doen ontstaan. Wat is het evolutionaire voordeel van het uitgerust zijn geraakt met bewustzijn, hetgeen toch ook z’n energie en dus voedingsaandeel heeft gekost. Het erg makkelijke wegverklaren van bewustzijn en alle bewuste beslissingen slechts als resultante zien van processen in het brein waar we geen controle over hebben, kortom het bewustzijn als een illusoir epifenomeen zien, is toch een te gemakkelijke weg, een vluchtweg voor onze onkunde van dezelfde orde als het beroep op de onveroorzaakte vrije wil of de wil van God: ignorantiae asylum (EIAppendix).
Met beide vluchtwegen wordt verhuld dat we de oorzaken van het fenomeen niet kennen.
Ik zie de Victor Lammes c.s. nog niet eenvoudig vanuit de breinen de hele wereld verklaren die door mensen is ontstaan. Er moet een eigen rol voor bewust richten van aandacht en voor maken van plannen e.d. zijn die het bewustzijn toevoegt aan het brein. Laat de wetenschappers maar goed zoeken.
Reacties
Al dat quasi-wetenschappelijke ge-ouw-oer van Lammes c.s. is te wijten aan het feit dat zijn "ordinem philosophanid non tenuerint" (de juiste methodologie hebben verwaarloosd)(2/10) en "niet bij de goddelijke natuur zijn begonnen", die zij "voor alles hadden moeten beschouwen" en zij abusievelijk absolute prioriteit hebben toegekend aan wat de zintuigen opleveren.
wim klever 27-10-2010 @ 16:07
Leuke meet-weetjes, maar feit is dat vooral de Westerse wetenschap zich steeds meer focust rondom het brein en de neurofysiologische bewegingen van dat brein, al dan niet uitmondend in een lichamelijke reactie. Of de vrije wil bestaat, dat laat ik verder in het midden, dat mag iedereen voor zichzelf uitmaken. Het is echter zeer de vraag hoe het toch komt dat de mens zich blijkbaar vaak laat leiden in zijn gedrag door (irrationele) emoties en veelal eerder zichzelf in de weg loopt dan de juiste keuzes maakt in een bepaalde situatie. Dat komt denk ik dat we ons veel te veel laten leiden door datgene wat we in het verleden hebben “geleerd”, oftewel hoe we geconditioneerd zijn. En dan nog, in het beste geval kunnen we zelfs conditionering ontlopen. Maar hoe doe je dat? Zelfkennis is het hoogste goed, zeiden de oude Grieken al via het Orakel van Delphi. Ken uzelve betekent echter dat je door middel van met je kop tegen de muur van het leven loopt en dat je moet erkennen dat hoe je bent gevormd niet zo goed overeenkomt met de situatie waarin je beland bent. En dit zijn dan over het algemeen situaties die persoonlijk en psychisch lijden oproepen, waarbij je eigenlijk aan al je kennis niet zoveel steun hebt. Sterker nog, het brein wordt geconfronteerd met iets waarmee het geen raad weet. Je partner overlijdt plotsklaps, je huis brandt af en ga zo maar door. Shockerende situaties waarmee je moet omgaan, maar waarmee je eigenlijk niet weet hoe er mee om te gaan. Welk houvast biedt dat machtige brein dan nog? Natuurlijk slijt alles op den duur en past de mens zich weer aan, anders zou het lijden niet te overzien zijn. Moraal van deze mening is dat we het brein op zichzelf veel te veel eer toekennen, het logische denken dat toch alles in de hand zou moeten hebben. Dat we vaak ook door onbewuste neigingen worden bestuurd kan mogelijk een gevolg zijn van kwetsingen die we ooit hebben moeten ondergaan als kind of de onderdrukkende werking van de maatschappij waarin je je altijd fatsoenlijk zou moeten gedragen. Wat doe je als je boos wordt? De samenleving wil geen boze mensen die maar zeggen wat ze willen. Die wil nette burgers die gehoorzamen aan een rationele ethiek. Maar hoeveel zeer fatsoenlijke burgers leiden stiekem een dubbelleven van vulgariteit? Kun je dat vrijheid noemen? Dat is een goede vraag…
Spawn NL 04-11-2010 @ 19:16
Onderstaand citaat kwam ik tegen in een recent interview met Noam Chomsky. Misschien interessant voor de deelnemers aan 'de vrije wil discussie' in de diverse blogs.
"Het is een veel voorkomende aanname dat alles wat er in ons hoofd gebeurt toegankelijk is voor het bewustzijn. Maar het meeste denken gaat onbewust. Je kunt je verschijnselen wel bewust worden, zoals die ondefinieerbaarheid van woorden, of dat ik nu kan besluiten dit flesje water op te pakken, maar daarmee weet je nog niets over de principes erachter. Introspectie helpt niet. Dit punt leidt de laatste tijd tot misverstanden. Dat je in de hersenen al voordat je bewust een besluit neemt een signaal kunt aflezen, betekent helemaal niet dat er geen vrije wil is, zoals er nu beweerd wordt. Het denkwerk zelf is niet toegankelijk voor je bewustzijn. Is het klaar dan komt het je bewustzijn binnen. Met je grammatica gaat het precies zo."
Deze regels doen me wel erg aan Spinoza denken als deze spreekt over de illusie van de vrije wil: "Hieruit volgt ten eerste dat de mensen vrij denken te zijn omdat ze zich van hun wilsbesluiten en aandriften bewust zijn en onbekend zijn met de oorzaken die hen bestemmen zo te willen en te begeren en waar ze zelfs in hun droom niet aan denken."(Aanhangsel deel I Ethica)
henk keizer 20-03-2011 @ 08:35
Dank je, Henk, voor dit citaat.
Onduidelijk is of Chomsky een vrije wil aanneemt, maar hij alelen maar wil zeggen dat je over het wel of niet bestaan van een vrije wil niets kunt besluiten op grond van MRI-scans en dat daarover spreken op een ander vlak ligt. Zo versta ik hem. Maar misschien gelooft hij wel in een vrije wil.
Adrie gaf me naar aanleiding van jouw reactie een JPEG-bestand van dat interview dit met onderstaande link te bereiken is:
http://3.bp.blogspot.com/-RiYfCqUC1jE/TYYMDoD4W4I/AAAAAAAACro/eNZ67Xx8R9c/s1600/Chomsky-hersenen-geest-NRC-20110317.jpg
Stan Verdult 20-03-2011 @ 15:37
We hebben er eeuwen over gedaan om ons van het religieuze idee van de predestinatie te bevrijden. Vervolgens werd ons in onze jeugd voorgehouden dat onze wil op de keukenmat stond. Sinds Libet schijnen we ons nu te moeten verlossen van de immanente versie van de predestinatie leer: het brein als onbewuste veroorzaker. Laten we eens kijken naar het experiment van Libet, zodat die verlossing wat handen en voeten kan krijgen. Citaat van Libet: 'The brain 'decides' to initiate [..] the act before there is any reportable conscious awareness that such a decision has taken place'. In de experimentele situatie werd de proefpersoon geacht een vinger te bewegen op het moment dat hij een aandrift daartoe voelde opkomen. Motorneuronen werden 350 ms actief voorafgaande aan de gerapporteerde aandrang. Dit bewijst echter niet dat het brein onbewust besluit te bewegen voordat de proefpersoon z'n vinger beweegt. 'Aan de aandrang voorafgaan' is iets anders dan 'aan de beweging voorafgaan'. Bovendien, een vrijwillige beweging is niet een beweging die veroorzaakt wordt door een gevoelde aandrang; die beweging is onvrijwillig. Alle conclusies van Libet worden getrokken uit een experimenteel artefact. Bewegingen komen immers niet tot stand door besluitvorming. Handelingen wel maar daar gaat dit experiment niet over.
Sicco de Jong 22-03-2011 @ 09:47
Beste Stan,
Hier volgt in ’spinozistische’ termen mijn idee over of de ‘vrije wil al of niet bestaat. Het komt erop neer dat je beter over determinatie kunt spreken (en de stappen in die determinatie uitzoeken), dan zo'n on-helder en niet-onderscheiden begrip als de 'vrije wil' gebruiken.
OPTIMAAL ENERGIEGEBRUIK
Alles heeft een streven tot zelfbehoud. Dit maakt dat al de zijnden gericht zijn op optimaal gebruik van energie. Dit uitgangspunt kan men koppelen aan de ‘vrije wil’.
AMOR INTELLECTUALIS DEI
Uit zijn context gehaald zou Spinoza het denk ik niet verstandig vinden, zo’n weinig ‘helder en onderscheiden’ begrip als ‘de vrije wil’ te gebruiken, zeker niet in een wetenschappelijk betoog. De voorkeur heeft dan ‘gedetermineerd’ (met dank aan Descartes). Victor Lamme toont weliswaar aan dat ons gedrag in eerste instantie al vaststaat voor we erover nadenken; dus dat het denken vòlgt. Maar Spinoza riep al op hierover na te denken voor de làngere termijn en dan de voorafgaande schakel in de oorzaak- en- gevolg-keten te beïnvloeden: het systeem van innerlijke ‘beloningen en straffen’, dat behoort bij emoties en de natuurlijke behoeften en dus bij de ‘conatus’. Hij roept op deze systemen te matigen tot hun noodzaak, behalve natuurlijk de éne, waar wij ons gedrag en denken in dienst stellen van (het verbeteren van) een groter geheel. Dit laatste systeem wordt met extra beloning van geluk en gelijkmoedigheid ‘beloond’, op voorwaarde dat de individuele behoeften naar noodzaak zijn vervuld.
ZIELSKRACHT
We zullen deze gelukzaligheid ‘van nature’ zoeken en wel in actieve zin, door een actief denken. We hebben dus een determinatie voor een ‘moreel leven’, aangepast aan de omgeving, zoals ook Frans de Waal vermoedt. Door de vergelijking te maken met een zijnde als een ster, kan je volgens mij een nog eerdere schakel benoemen. Net zoals de ster streeft naar behoud van energie, zo doet al het levende dat. Van vogels is bekend dat zij een systeem hebben om zeer nauwkeurig af te wegen of ze moeten gaan vliegen voor voedsel of dat dit te veel energie kost. De vraag is dan of mensen een vergelijkbaar afwegings-systeem in de hersenen hebben, uiteindelijk gebaseerd op een telsysteem met als basis een optimale efficiënte energiebalans. Dus een systeem gericht op een vergroting van de ZIELSKRACHT, waarover Spinoza schrijft in Ethica 3.
BEVRIJDING VAN DE KNECHTSCHAP
Misschien is de vrije wil dan uiteindelijk een illusie, maar dan niet alleen een prettige illusie (Swaab) maar ook een ‘gedetermineerde ’ illusie. Niet één die door een ‘vrije wil bestaat-niet’ discussie van zijn activiteit (bevrijding van de knechtschap) moet worden ontdaan.
Vriendelijke groeten, Margreet Brandes
margreet brandes 29-03-2011 @ 15:39