BdSpinoza

Ibn Tufayl - de vertalingen van zijn Hayy ibn Yaqzan

Is er enige relatie van Spinoza met de Arabische wijsgeer Ibn Tufayl (ca. 1110 – 1185)? Dat is wat me voor dit weblog interesseert en waarover ik iets probeer te weten te komen.

Wim Klever had in een reactie op dit weblog op 24 maart 2009 gewezen op “de 12e eeuwse roman van Ibn Tufayl, welks volledige titel luidt DE VERHANDELING OVER HAYY IBN YAKZAN. OVER DE GEHEIMEN VAN DE OOSTERSE WIJSHEID. Deze roman teert niet alleen op de Islamitische mystiek, maar ook nog op de Indische wijsheid, omdat hij inspiratie put uit Avicenna's GENEZING, dat op zijn beurt refereert aan 'oosterse' (vanuit Perzie gezien dus Indische) wijsheid.
De les van deze roman werd door een van de scherpzinnigste volgelingen van Spinoza (Johannes Bouwmeester) gezien als een correcte uitdrukking van Spinoza's leer, reden waarom hij een Nederlandse vertaling verzorgde (overigens op basis van een Latijnse vertaling van Pocock).”

Toch ging ik pas door Miriam van Reijen’s Spinoza en (de) Verlichting, in Rients Ritskes, Wat is verlichting? Dat ik hier besprak het boekje lezen. Ik schreef “Ze bespreekt het interessante werk van Ibn Tufayl, Hayy ibn Yaqzan, over een kind dat alleen op een eiland door een gazelle wordt gevoed en dat louter vanuit z’n ervaringen komt tot kennis van de natuur, het leven, van God en van de moraal. Tussen de bespreking ervan vlecht ze een en ander van Spinoza wat de suggestie wekt dat Spinoza iets met de vertaling te maken had of het boek gekend had, hetgeen mogelijk is, maar louter speculatie.” Dit schreef ik vanuit wat ik tot heden over dit werkje gelezen had. Nu wilde ik er meer van weten.

En vooral wilde ik proberen te achterhalen wat er over Spinoza’s relatie tot dit werkje bekend is. Maar voor ik daaraan toekom begin ik met de vraag naar de juiste titel van de eerste en de volgende vertalingen; want ik merkte dat daarover misverstanden in de wereld gebracht zijn die een eigen leven zijn blijven leiden.

Van de Leidse hoogleraar Arabische taal en cultuur Remke Kruk, die in nov. 2007 met emeritaat ging, kwam in 1985 in de Oosterse Bibliotheek een nieuwe vertaling uit van het hier besproken boek (ik vermeld straks de titel ervan). Zij schrijft op de eerste bladzijde:

“Van Ibn Tufayls Hayy ibn Yaqzan verscheen namelijk al in 1672 een Nederlandse vertaling, getiteld: De Natuurlijke Wijsgeer of het Leven van Hai Ebn Yokdan. Het was een op instigatie van Spinoza gemaakte vertaling van de juist in Engeland verschenen Latijnse versie van dit werk. Al in 1701 – het boek had kennelijk succes – verscheen een herdruk, en daarvoor werd de tekst door de Utrechtse oriëntalist Reland met het Arabisch vergeleken en waar nodig verbeterd.”

In deze korte passage staan een foute, een betwijfelbare en een onvolledige opmerking. De foute, die me in dit blog bezig houdt, betreft de titel (die luidde niet: De Natuurlijke Wijsgeer), de betwijfelbare betreft Spinoza’s instigeren van de vertaling waarop ik in een volgend blog terug kom en de onvolledige betreft de herdruk van 1702, zoals hierna zal blijken.

De foute titel, De natuurlijke Wijsgeer, werd door Wim Klever overgenomen in zijn boekje “Een nieuwe Spinoza in veertig fragmenten” (1995), waarin het 26^e fragment met enthousiasme over het boekje van Ibn Tufayl ging. Hij had die foute titel van de vertaalster Remke Kruk, naar wie hij verwijst. De foute titel drong eveneens door in Jonathan Israels Enlightenment Contested (2006), waarschijnlijk via Klevers boekje, waarnaar Israel in de betreffende passage verwijst.

Wat was dan wel de juiste titel

[I] De vertaling van 1672 verscheen bij Rieuwertsz te Amsterdam, zonder vermelding van de vertaler, onder de titel het LEEVEN van HAI EBN YOKDHAN, In het Arabisch beschreeven door ABU JAAPHAAR EBN TOPHAIL, En uit de Latynsche Overzettinge van EDUARD POCOCK. A.M. In het Nederduitsch vertaald. Waar in getoond wordt, hoe iemand buiten eenige ommegang met Menschen, ofte onderwyzinge, kan komen tot de kennisse van zich zelven, en van God, t’ AMSTERDAM, By Jan Rieuwertsz. Boekverkooper in de Dirk van Assen-steegh, in het Martelaarsboek, 1672 [Formaat 4^o met 1 plaat. VI - 80 blz.]

In 1701 verschenen er twee heruitgaven bij twee uitgevers, die onderling verschilden.

[II] In Amsterdam, bij Willem Lamsveld, dezelfde tekst onder dezelfde titel Het Leven van Hai ebn Yokdhan, [in een kleiner formaat van 8^o en met 8 platen door J. Lamsveld. XVI - 293 blz.]

[III] In Rotterdam, bij Pieter van der Veer onder de titel: De natuurlyke wysgeer, of Het leven van Hai ebn Jokdan, in het Arabisch beschreven door Abu Jaaphar ebn Tophail; Voordezen uit de Latynsche overzetting van Eduard Pocok, A.M. in het Nederduitsch vertaald door S.D.B.. En nu op nieuws met de Arabische Grondtext vergeleken, en met Aanmerkingen over eenige duistere Plaatzen en Spreekwyzen verrykt. [formaat 8^o met titelplaat en 4 (andere) platen. XII en 254 blz.]

[IV] Het werk verscheen vervolgens nog een keer in 1721 te Utrecht, bij Hendrik Schouten onder weer een andere titel: Het wonderlyk En Zeldzaam Levens geval van Hai Ebn Jokdan, waar in getoont wort, hoe imant buiten eenig ommegang met Menschen, ofte onderwysinge kan komen tot de kennisse van zich zelven en van God. Zynde desen druk met de Arabische grondtext vergeleken door den Heer Adriaan Reland, in zyn Leven Hoog-Leeraar der Heilige Outheden En Oostersche Talen in de Academie van Utrecht. [Formaat 8^o met titelplaat en 4 platen. XXIV en 254 blz.

[VII] En in 2005 kwam bij dezelfde uitgeverij  Bulaaq in Amsterdam opnieuw de nu nog verkrijgbare titel uit: Ibn Tufayl: Hayy ibn Yaqzan. Een filosofische allegorie uit Moors Spanje.
Hierin geen illustraties; wel een iets gewijzigde inleiding, die aldus begint:

"Ibn Tufayls Hayy ibn Yaqzan is een van de allereerste Arabische teksten die ooit in het Nederlands vertaald zijn. Al in 1672 verscheen er een Nederlandse vertaling van, getiteld: De natuurlijke wijsgeer of Het leven van Hai Ebn Yokdan. Deze was gemaakt op basis van de toen juist in Engeland verschenen Latijnse versie van dit werk. De vertaler bleef anoniem. Men vermoedt dat hij gezocht moet worden in de kring rond de filosoof Spinoza."

Nog steeds de foute titel van de eerste vertaling en niets over de duidelijke aanwijzingen die er zijn over de vertaler. Spinoza is nu niet meer de instigator.

Een volgende keer meer over wie de anonieme vertaler was van die eerste vertaling in 1672.

------------- (aanvulling 20-7-2010)

Informatieve pagina Hayy Ibn Yaqdhan op Edition Viktoria

(daarin worden ten onrechte de initialen S.D.B. aan de uitgave van 1672 toegeschreven.)

spinoza | 17-06-2009 | 12:00 | Link | Reacties (7)