BdSpinoza

Ik geloof niet in de God van Spinoza

N.a.v. van het Nationale Religiedebat dat hedenavond in Felix Meritis te Amsterdam zal plaats hebben n.a.v. hun boek, God bewijzen. Argumenten voor en tegen geloven, wil ik ingaan op de uitdaging van filosoof Rik Peels en theoloog Stefan Paas dat niet alleen gelovigen hun geloof in God, maar ook atheïsten hun niet-geloven in een - ja, hoe omschrijf je dat - niet-God (?) moeten verantwoorden.

De aanvangsvraagstellingen luiden: Is godsgeloof redelijk? En: is massaal ongeloof werkelijk funest voor de moraal in Nederland? Over déze vragen is veel te zeggen vanuit Spinoza's Tractatus Theologico-politicus (beide krijgen een 'ja', waarbij 'redelijk' overigens een louter praktische betekenis krijgt). Maar ik wil dieper gaan. Ik wil mij in dit blog verantwoorden en ermee uit de kast komen dat ik niet geloof in de God van Spinoza. Ik beken me als atheïst t.a.v. de Spinozistische God.

Beroemd en veel geciteerd is het antwoord dat Einstein in 1929 aan de New Yorkse rabbijn Herbert S. Goldstein zond op diens vraag "Do you believe in God? Stop. Answer paid 50 words." Einstein schreef terug: "I believe in Spinoza's God, Who reveals Himself in the lawful harmony of the world, not in a God Who concerns Himself with the fate and the doings of mankind." [Cf. blog]

Refereerde Einstein hier aan de gelijkstelling God oftewel natuur (Deus sive natura)? Ging het hem erom dat alles wat bestaat tot de ene werkelijkheid behoort: massa, energie, sterrenstelsels, sterren en planeten, atomen, moleculen, levende wezens, mensen, gedachten, samenlevingen... alles behoort tot de ene natuur, waarbuiten niets bestaat - ook alle mogelijke visies en dingen die we nog niet begrijpen en nog veel meer.

Ik neem aan dat die hoofdletters in het citaat echt van Einstein waren... Hoezo 'harmonie'? Over wat hij 'harmonie van de wereld' noemde valt wel wat te zeggen. Het is goed beschouwd niet de manier waarop Spinoza over de wereld of het universum sprak (hij nam ook een spottend loopje met de "harmonie der sferen"). 'Harmonie' is een nogal waardegeladen begrip.

Het begrip 'harmonie' duidt, net als de begrippen 'goed en kwaad' "ook niets positiefs aan in de dingen (voor zover die op zichzelf worden beschouwd); ze zijn niets meer dan modi van denken oftewel noties die we vormen doordat we zaken met elkaar vergelijken. Een en hetzelfde ding kan immers op hetzelfde moment goed en kwaad zijn en ook nog onverschillig." (Ethica. Boom, Amsterdam 2012, vertaling Corinna Vermeulen, blz. 181).
Kortom, exit Einstein's God van Spinoza, wat mij betreft.

Maar laten we aannemen dat Spinoza geschreven zou kunnen hebben: "onder harmonie, volmaaktheid en werkelijkheid versta ik hetzelfde" - een lichte uitbreiding van definitie 2/6. Dan zouden we Spinoza's God à la Einstein weer tot de onze kunnen rekenen. Maar dan...

... Dit weekend - lang in de trein gezeten - las ik weer eens deel II van de Ethica. En net als steeds bleef ik weer - mij verzettend - haken tegen hetgeen Spinoza nogal als vanzelfsprekend, ogenschijnlijk zelfs achteloos, in het scholium bij de eerste stelling van dat deel schrijft.

Nos possumus ens cogitans infinitum concipere
Ik kan niet meegaan met, mij niet vinden in de overtuiging die Spinoza verwoordt als een soort van axioma daar in Ethica 2/1s n.l. "wij kunnen ons een oneindig denkend zijnde denken [nos possumus ens cogitans infinitum concipere]." Ik kan dat niet en hoor dus niet bij die 'wij' - ik kan mij zo'n zijnde niet denken, heb dat mij (sinds ik - tamelijk laat overigens - van mijn kinderlijke geloof ben afgevallen) ook nooit meer kunnen indenken en ik kan 't mij momenteel niet indenken. Henri Krop (die 'ens' overigens vertaalt met 'ding') verwijst in een eindnoot naar Descartes' godsbewijs, maar dat helpt mij niet verder.

Bijna anderhalf jaar geleden heb ik hier ook al eens over geblogd. Toen "ontstond bij mij het idee, zoals ik ook het intellectus infinitus meer en meer lees: niet als een je concreet in te denken (laat staan voor te stellen) werkelijk ‘wezen’ of ‘zijnde’ – ergens – met een oneindig actueel denken, maar meer als de metafysische grond, de mogelijkheidsvoorwaarde zeg maar, welke het fundament uitmaakt van elk denken zoals we het in ons ervaren. Die fundamentele voorwaarde en grond voor denken moet je hier misschien als bedoelde betekenis aannemen: er is denken, wij ervaren in ons denken, we beseffen dat we dat denken niet uitgevonden hebben, maar dat het ‘iets’ is dat zich in ons afspeelt. Daaraan is geen enkele beperking opgelegd of op te leggen (daarom de wenselijkheid van “vrijheid van denken”). Daarin openbaart zich wellicht een oneindige openheid tot nog gigantisch veel denken. Als je het zo mag opvatten, en als Spinoza het zo misschien bedoelt, verzoent dat mij met de geciteerde passage, waarin ik in eerste instantie zo’n moeite had."

Maar die 'verzoening' houd ik niet vol.

Ik kan de Spinozisten die eventueel beweren dat ze zich dat wel kunnen indenken niet serieus nemen. Dat kunnen alleen pseudo-Spinozisten die aan hun oude geloof vasthielden, terwijl ze Spinoza (met enige kritiek) bestudeerden, zoals bijvoorbeeld Hubbeling, De Deugd, Stanislaus von Dunin-Borkowski en vele daarnaast nog 'iets anders gelovende' Spinoza-scholars die in mijn ogen geen volbloed overtuigde Spinozisten waren. Je kunt niet tegelijk de God van Abraham, Isaak en Jakob en de filosofische God van Spinoza aanhangen, zo was tot heden mijn mening.

Spinoza's God zou een en al immanentie zijn. Maar hoezo Nos possumus ens cogitans infinitum concipere? Nee, ik kan Spinoza deze zonde niet vergeven.

Met de namen die Spinoza koos voor het absolute, alomvattende zijnde, Substantie, God, Natuur, heb ik geen moeite. Het immanente hoef je niet als ontologisch prioritair t.o.v. de ervoor gekozen benamingen te denken, die kunnen ermee als ontologisch identiek geduid worden. Daar ligt het probleem niet [Daniel Whistler, "Improper Names for God. Religious Language and the “Spinoza-Effect”," - PDF, p. 17 = 115 of zie PDF hier]. De substantie is niet iets buiten zijn modi. Immanentie is op geen enkele manier iets buiten z'n expressie. Er is niet nog iets buiten de immanent blijvende manifestaties van de substantie: nee, zij zijn de werkelijkheid. De substantie is volledig "uitgeput" in z'n modi.

Ik heb na vele worstelingen oplossingen gevonden voor allerlei ideeën bij Spinoza waar ik aan bleef haken: het habemus enim ideam veram (cf. blog); het intellectus infinitus (moet niet gezien worden als een werkelijk verstand in een soort van goddelijke kop in het universum dat denkt, nee, het oneindige verstand is niet meer dan een filosofische positie, van waaruit we kunnen indenken dat in principe en als het ware 'totale alomvattende kennis' kan worden gedacht. Zo kan ik met Spinoza's leer uit de voeten. Maar met te beweren nos possumus ens cogitans infinitum concipere gaat Spionoza in mijn ogen te ver. Daarmee lijkt het hem toch niet om een filosofische positie te gaan en ook doet hij niet een beroep op een ens rationis, maar lijkt hij toch een andere God in gedachte te hebben dan we altijd hebben gedacht. Voor mij wil hij ons daar doen geloven in een chimaera (mij is zijn omschrijving uit de Cogitata Metafysica bekend).

spinoza | 29-01-2014 | 21:40 | Link | Reacties (12)