Johann Caspar Lavater (1741- 1801) en zijn fysiognomische beoordeling van Spinoza
In het laatste hoofdstuk, “Geschiedenis van Spinoza’s roem,” van dr. A. Vloermans De wijsbegeerte van Spinoza (z.j. [1932]), las ik een uitgebreid citaat van Lavater over Spinoza uit Physiognomische Fragmente. Dat maakte mij nieuwsgierig naar dat boek. Alle drie de delen ervan zijn op internet te vinden (soms meerdere edities); in een editie van het derde deel, vond ik de betreffende door Lips gemaakte afbeelding én de beoordeling door Lavater – met beide is wat vreemds aan de hand.
De Zwitserse predikant en dichter in Zürich ontwikkelde een, zoals hij het noemde, “wetenschap der fysiognomie”, waarover hij diverse banden het licht deed zien.*) Die liet hij illustreren door Johann Heinrich Lips (1758 - 1817 - zie blog) en bereikte zo een resultaat dat hem zeer beroemd maakte. Die zgn. wetenschap der fysiognomie had de pretentie om uit het uiterlijk, het gezicht vooral, het karakter van een mens af te lezen. Vooral vanwege zijn omvangrijke, fraai geïllustreerde Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe (1775-1778) werd de fysiognomie een tijd lang een populaire vorm van ‘wetenschap’. De zeer subjectivistische fysiognomische leer hoe mensen te beoordelen op grond van hun gelaatstrekken, kreeg in de 19e eeuw, via George Cuvier, een verderfelijk vervolg in de rassenleer. Lavater’s werk werd in vele talen vertaald en raakte wijd verspreid. Tijdens de verovering van Zürich in 1799 door de Fransen werd Lavater door een schot geraakt, aan de gevolgen waarvan hij een jaar later overleed. Het was deze Lavater, vriend van Goethe, die het Moses Mendelssohn nogal moeilijk gemaakt heeft, maar dat is een verhaal dat hier nu niet verteld hoeft te worden (cf dit blog).
Er is een pagina met acht kleine portretten.
1. Spener 2. Spinosa 3. Bourrignon 4. Güion 5. La Mettrie 6. Zinzendorf
* * *
Lavater vat samen waarom deze bij elkaar zijn geplaatst in de zin: “Unaussprechlich viel religioser und irreligioser Ausdruck - auf diesen verschiedenen Gesichtern.”
De nummers 1 en 2 der omschrijvingen en 1 en 2 van de afbeeldingen zijn omgewisseld. Hoe zeker is het dan dat Lavater in dit geval zijn tekst opstelde bij het juiste plaatje? 
Wat voor voorbeeld Johann Lips gebruikt heeft, is niet duidelijk: Spinoza lijkt op geen van de bekende portretten. Ergens heel in de verte is er een bescheiden gelijkenis met de kopergravure “Benedictus de Spinoza Amstelodamensis” van onbekende kunstenaar, te vinden in Fr. Roth-Scholtz, Icones, 1725 (dat overigens ook al niets weg heeft van het Opera-portret; rechts een uitsnede uit die gravure). De daarop afgebeelde zou Lips dan een iets jonger voorkomen hebben willen gegeven. Het is maar een veronderstelling van mij.
Lips maakte later in 1802 of 1803, voor Paulus’ Spinoza Opera Omnia een fraaie gravure (zie een eerder blog), maar deze tekening lijkt nergens naar en wordt dan ook terecht door Rudi Ekkart niet meer vermeld in zijn "Spinoza in beeld.”
Enfin, Aan de hand van deze afbeelding gaat Lavater dan zijn fysiognomische analyse geven. Hier nogmaals de bovenste twee:
1) [moet zijn 2] Spener. Sollte dieß Gesicht in den muthwilligen Spott des 5, je in die sinnlich Liebessuße Religion des 6, in die geistlichen Verliebtheiten von 3. und 4. sich formen können? In der gedehnten durchfurchten Stirne, Bedachtlichkeit, Fleiß Treue. Keine Festigkeit, Kühnheit, Poesie; keine weder im Blicke, noch in den Augenbraunen. Aber Frömmigkeit, anhaltende Treue, Gewissenhaftigkeit, Ernst und Weisheit; Ruhe und Salz - und Vatergüte im Munde. Diese Gestalt scheint zum Eigensinn der Schwache (denn es giebt auch einen Eigensinn der Kraft) gebildet.
2) [moet zijn 1] Nicht das beste Bild, das ich schon von Spinosa gesehen. Nicht drinn die starken Augenbraunen des tiefen Denkers - nicht im untern Umrisse der Nase die unkindische Spürerey - nicht im Munde die Mäßigkeit und Melancholie des Urbildes.. Aber, so wie's da ist - welch ein sprechender Kopf! Wie steht der Mann in sich und auf sich allein. Wie wandelt er eignen Pfades ohne Rückblick auf Schmäher oder Nachfolge! Wie bildete, wurzelte der sich in tiefer Stille! Welche stille Festigkeit in der Stirne! Was liegt nicht für erstaunlicher Verstand zwischen den Augenbraunen bis zur Nasenwurzel! Wie viel und tief bemerkend der Blick! Wie aufspürend alle lockere Stellen jedes ihm begegnenden Systems! Wie ermüdet von Denken, Forschen, Zweifeln - In dem obgleich gewiß nur halb wahren Munde - wie viel Weisheit und stiller Adel - Laune und Salz. Das ganze Gesicht ein liebliches Gemisch von Trübsinn, Kampf mit Zweifeln und philosophischer Behaglichkeit - die geglaubtes Gefundenhaben der Wahrheit erzeugt. Die Miene lächelt den Voltarischen Vers:
J’ai des plat ecoliers & des mauvais critiques.
Man vergleiche diesen Kopf mit 5- und entscheide - oder entscheide und richte nicht vor der Zeit, bis Gott den Rath der Herzen offenbaren, und einem jeden vergelten wird nach seinem Denken und Thun.
* * *
Ook al komt onze filosoof er uit de beoordeling bepaald niet slecht vanaf, het blijft volstrekt subjectief uitgekraamde vreselijke onzin vanuit een pretentie namelijk die nergens op slaat, namelijk om dit alles uit de gelaatsuitdrukkingen afgeleid te hebben - en dat notabene van een verzonnen tekening die ook al nergens op slaat.
_____________
Bronnen
*) Lavater was niet de uitvinder van de “wetenschap der fysiognomie.” Van twee eeuwen eerder is er van Giambattista della Porta (1535–1615), De humana physiognomonia - cf. libri IIII (1586)
J. C. Lavaters physiognomische Fragmente zur Beförderung von Menschenkenntniss und Menschenliebe - books.google
Vol 1 - Vol. 2 -
Vol 3, Weidmanns Erben & Reich, 1777 [mét Spinoza]
Verder zijn er vele edities te vinden van Essays on physiognomy: for the promotion of the knowledge and the love of mankind.
Reacties
Zeker de moeite waard: een genot om die 'bevooroordeelde' beoordeling van Spinoza's derde rangs afbeelding te lezen! Alleen "Kampf mit zweifeln" kon ik niet plaatsen. Leuk, stan, dat je dit boven water haalt. Het is meer dan anekdotische historie.
Wim Klever 18-09-2012 @ 12:07