BdSpinoza

Leszek Kolakowski (1927 - 2009) overleden - een in memoriam

Trouw dat vaak aan lange In Memoriams doet - onlangs hadden ze de dood van de vandaag begraven Simon Vinkenoog als openingsartikel groot op de voorpagina – heeft vandaag een klein berichtje over het overlijden gisteren van de beroemde Poolse filosoof Leszek Kolakowski. Het wat grotere artikel komt misschien nog.

Na de Tweede Wereldoorlog begon Kolakowski die tijdens de oorlog door zelfstudie en wat private lessen z’n einddiploma middelbare school had behaald, met de studie filosofie aan de universiteit van Lodz. In 1953 behaalde hij zijn doctoraat aan de universiteit van Warschau met een proefschrift over, jawel, Spinoza. En in 1958 publiceerde hij een boek over Spinoza, getiteld: Het Individu en de Oneindigheid.

Aan diezelfde universiteit van Warschau werd hij in 1959 hoogleraar in de geschiedenis van de filosofie. Hij was in die tijd (anders kreeg je trouwens geen aanstelling) aanhanger van de communistische partij, maar een kritische die zich langzamerhand tot een tegenstander ontwikkelde. In 1966 werd hij uit de communistische Poolse Verenigde Arbeiderspartij gezet nadat hij in het openbaar het regime in Warschau was afgevallen. In 1968 werd hij bij de universiteit ontslagen wegens zijn voortdurende kritiek op het beleid van de communistische partij en wegens zijn pleidooi voor persvrijheid. Spinoza zal aan hem zijn blijven knagen... In 1970 verliet hij zijn geboorteland en vestigde zich in Groot-Brittannië, waar hij in Oxford kon doceren; alsmede in Amerika en Canada.

Het korte stukje in Trouw eindigt met deze merkwaardige slotzin: “Acht essays van zijn hand, geselecteerd door zijn Gentse collega Jacques De Visscher, verschenen in 2007 voor het eerst in het Nederlands.”

Dit lijkt net alsof Kolakowski in Nederland tot dan zo’n beetje onbekend was gebleven. Alsof niet al in 1968 De mens zonder alternatief. Essays op de Nederlandse markt werd gebracht (door Moussault’s Uitgeverij). En in 1969 bij dezelfde uitgeverij Gesprekken met de duivel. Acht verhandelingen over het kwaad en twee stukken. En in datzelfde jaar Over de sterfelijkheid van de rede. Filosofische essays. En alsof niet Het Spectrum in de jaren 1980-1981, zijn Geschiedenis van het marxisme had uitgegeven - die uiterst erudiete en leesbare en van elke partij of staat onafhankelijke brede geschiedenis van het marxisme. Drie delen dundruk.

Al die boeken heb ik gelezen en ze hebben mij beïnvloed. In een grote opruimwoede heb ik jaren geleden ook al deze boeken geruimd. Had ik ze nog dan zou ik ze vandaag zeker weer eens hebben ingekeken. O ja, in 1989 verscheen bij Kok van hem Horror metaphysicus. De horor is: "als niets werkelijk bestaat tenzij het Absolute, dan is dat Absolute niets; als niets werklijk bestaat tenzij ikzelf, ben ik niets." Kolakowski zoekt in dit boek een uitweg uit deze ogenschijnlijke impasse. [Aan het einde van dit blog neem ik een tekst over Spinoza uit dit boek over, uit de Engelse versie dan].
En in 2000 verscheen bij Boom  de essaybundel van Kolakowski 'Over het alledaagse leven.' [Er is geen ontsnappen aan: "Als God dood is, is het zinloos onszelf aan te praten dat er een zin overblijft. De onverschillige ledigheid slorpt ons op en vernietigt ons. Niets van ons leven en onze inspanning bestaat voort. Geen spoor van ons blijft over in de zinloze dans der atomen. Het heelal wil niets, streeft nergens naar draagt nergens zorg voor en beloont noch straft. Wie zegt dat God niet bestaat, maar dat het desondanks een vrolijke boel blijft, liegt zichzelf voor.”]  
Nee, Nederland is bepaald niet verstoken gebleven van boeken van Kolakowski.

Spinozisten zullen Kolakowski vooral kennen van zijn beroemde ‘Chrétiens sans église : la conscience religieuse et le lien confessionnel au XVIIe siècle,’ (1964) waarnaar je zo dikwijls verwezen ziet in boeken en artikelen over Spinoza en/of de 17^e eeuw. Kolakowski was buitengewoon geboeid geraakt door de bijdrage van christenen van alle slag (en vooral ongebonden christenen, zoals de collegianten) aan de westerse beschaving en vooral aan de moderniteit.

Jonathan Israel citeert Kolakowski's fraaie typering in Chrétiens sans église van Bredenburgs geworstel met Spinoza als: "de capitulatie van de godsdienst voor de rede onder het mom van de capitulatie van de rede voor de godsdienst." (in Radicale Verlichting, p. 387) 

Nog aardig om in dit blog te vermelden is dat Leszek Kolakowski in 1959 schreef: 'Piere Bayle, critique de la métaphysique spinoziste de la substance' (in: Piere Bayle, le philosophe de Rotterdam, Parijs 1959, p. 66-80).

Indirect heb ik het aan Kolakowksi te danken dat ik twee jaar geleden na veel aarzelen, besloot om aan een cursus over de Tractatus Theologico-Politicus deel te nemen. Ik was die zomer aan een soort eigen spoedcursus begonnen, waarin ik alle Spinoza-biografieën las en daarvan en van mijn nog aarzelen, verslag deed op een weblog. Ik wilde meer te weten komen om tot een besluit te komen of ik ja dan nee mij intensiever met Spinoza wilde gaan bezighouden. Had ik wel zin in een boek met zoveel bijbelreferenties als de TTP? De doorslag om mij voor die cursus in te schrijven, gaf een in mijn ogen wat merkwaardige bespreking door Maarten van Buuren van het boek van Leszek Kolakowski, Why is there something rather than nothing? 23 Questions from Great Philosophers. Het kwam er op neer dat Van Buuren Spinoza er – net als filosofen als Descartes en Leibniz - voor aanzag dat hij vanuit een vooraf gegeven geloof  zich in allerlei bochten wrong om maar met de rede bij God uit komen. Dit vond ik zo’n absurd gezwets, dat ik alleen al om mijn overtuiging dat Spinoza géén gelovige was, mij voor die cursus opgaf - om die overtuiging nader te toetsen.

In datzelfde blog schreef ik ook dat ik eigenlijk wel zin had om Kolakowksi’s The Two Eyes of Spinoza & Other Essays on Philosophers (2004) te lezen.

Het is er nog altijd niet van gekomen, daar ik al met zoveel andere toegangen tot Spinoza bezig ben. Vorige week nog zocht ik hoe ik dat boek kon bestellen, maar liet het om diezelfde reden wéér achterwege. Maar ooit zal het er van komen. Nu is daar een motief bijgekomen: ter nagedachtenis aan Leszek Kolakowski, die – hoewel je daar weinig over leest - het zijne wat niet weinig is, heeft bijgedragen om het gedachtegoed van Spinoza door te geven.

spinoza | 18-07-2009 | 15:09 | Link | Reacties (1)