BdSpinoza

O, mochten 'stomme' schilderijen toch kunnen spreken…

haec omnia, quae uno obtutu, tanquam in picturâ, videri debent
[al deze dingen die men als op een schilderij in één blik moet overzien
Benedictus de Spinoza, Renati Des Cartes principiorum philosophiae, Prologomenon, vert. F. Akkerman]

Behalve deze passage aan het begin van deze PPC is er nog een aan het eind van de Cogitata Metaphysica waarin Spinoza naar schilderijen verwijst. Die laatste laat ik hier rusten, maar komt overeen met de manier waarop Spinoza in de Ethica over schilderijen spreekt. Op vier plaatsen in de Ethica gebruikt Spinoza in zijn argumentatie een beeld van schilderijen. Van belang is te beseffen dat hij daarbij geen esthetische theorie over schilderkunst ontwikkelt, maar een theorie over denken en kennen. [In het volgende werk ik met vertalingen van Henri Krop]

ideam quid mutum instar picturae in tabula [Ethica 2/43s] 
Een waar idee hebben, betekent immers niets anders dan iets volmaakt of iets juist kennen. Hier kan alleen iemand aan twijfelen die meent dat een idee iets doods is, zoals een schilderij op een paneel, en niet een modus van denken, ja het denken zelf is.

Inquirendum, inquam, est, an in mente alia affirmatio et negatio detur praeter illam, quam idea, quatenus idea est, involvit, qua de re vide sequentem propositionem ut et definitionem 3. hujus, ne cogitatio in picturas incidat. Non enim per ideas imagines, quales in fundo oculi et, si placet, in medio cerebro formantur, sed Cogitationis conceptus intelligo. [Ethica 2/48s]
Na dit bewezen te hebben, moet nu aan de orde komen of deze wilsuitingen iets anders zijn dan de ideeën van dingen: kortom of er in de geest een andere bevestiging of ontkenning bestaat dan die welke het idee als zodanig insluit. Zie hierover de volgende stelling en ook definitie 3 van dit deel, opdat denken niet tot schilderen verwordt. Ik versta onder ideeën immers niet de beelden die op het netvlies, of zo men wil in de hersenen worden gevormd, maar de begrippen van het denken.

ideas igitur veluti picturas in tabula mutas aspiciunt et hoc praejudicio praeoccupati non vident ideam quatenus idea est, affirmationem aut negationem involvere. [Ethica 2/49s]
Verblind door dit vooroordeel beschouwen zij ideeën als levenloze beschilderingen van een paneel en zien zij niet dat een idee als zodanig een bevestiging of een ontkenning impliceert.

At dicent ex solis legibus naturae, quatenus corporea tantum consideratur, fieri non posse, ut causae aedificiorum, picturarum rerumque hujus modi, quae sola humana arte fiunt, possint deduci, nec corpus humanum, nisi a mente determinaretur ducereturque, pote esset ad templum aliquod aedificandum. [Ethica 3/2s]
Maar, zo zullen zij zeggen, het is onmogelijk slechts uit de wetten van de natuur, wanneer men haar louter als lichamelijk beschouwt, de oorzaken af te leiden van gebouwen, schilderijen en dergelijke dingen, die alleen een menselijk ambacht doet ontstaan.

Het lijkt mij niet toevallig dat Lorenzo Vinciguerra die naar ik meen als enige een interessante inhoudelijke theorie van Spinoza over kunst kon bieden in 'Aesthetica sive Ethica' [cf. blog] alleen op dit laatste citaat ingaat en niet op de eerste drie. Het is duidelijk dat het in die citaten uit het tweede deel van de Ethica, Spinoza alleen gaat om het benadrukken van zijn zicht op denken, kennen en het actieve van ideeën en dat hij in dat kader het ‘stomme’ van schilderijen benadrukte.

Behalve deze eigenschap van schilderijen, verwees hij in het PPC-citaat waarmee ik dit blog begon op een belangrijk kenmerk van een schilderij: dat we alles wat er in is als het ware in één blik kunnen overzien. Een belangrijk verschil met een muziekstuk of een betoog dat zich in de tijd afspeelt.

Daar we weten dat Spinoza zelf tekende, Colerus deelt mee dat hij een schetsboek had [ik haalde deze passage al in een eerder blog aan], is opmerkelijk dat van de dingen die hij noemt in 4/45s waarvan de wijze kan genieten, hij wel muziek en dingen die het reuk- en smaakorgaan kunnen strelen, maar niet op schilderijen wijst. Kan toeval zijn, maar kan ook betekenen dat hij helemaal niets met schilderijen had.

stomme ende nochtans sprekende beelden
Hoe anders dacht Jacob Cats hierover. In zijn "Voor-reden ende verclaringhe over het oogh-merck des Schrijvers, in dit werck", te weten Silenus Alcibiadis, sive Proteus (1618)

Maer soo my yemant vraeght wat EMBLEMATA in der daet zyn? dien sal ick antwoorden, dattet zyn stomme beelden, ende nochtans sprekende: gheringhe saken, ende niet-te-min van gewichte: belachelycke dinghen, ende nochtans niet sonder wijsheyt: In de welcke men de goede zeden als met vinghers wysen, ende met handen tasten can, in de welcke (seg ick) men gemeenlyck altyt meer leest, alsser staet: ende noch meer denckt, alsmen siet: geen onbequaemen middel (naer ons ghevoelen) om alle leersame verstanden, met een sekere vermakelyckheyt, in te leyden ende als uyt te locken, tot veelderley goede bedenckinghen, yder na syn gheleghentheyt;
[hier stop ik maar, want er komt voorlopig nog geen punt, SV] [cf. DBNL]

Wat zou je graag willen dat dit schilderij kon spreken en ons zijn geheim kon meedelen. Het schilderij lijkt een geheim te bevatten, zich in een mysterie te hullen. Het roept vragen op, maar het geeft z’n geheimen niet zomaar prijs. Het vergt actief werken om de sporen en intenties van de maker(s) eraan te ontfutselen. Dat het Spinoza voorstelt is de kwestie niet: dat is genoegzaam vastgesteld door twee forensische onderzoeksbureaus. Maar er bestaan kennelijk vragen over de authenticiteit ervan: wie schilderde het, wanneer en voor wie? Is het tijdens het leven en in aanwezigheid van Spinoza geschilderd, of is het later ontstaan en wellicht een verjongde kopie van het Wolfenbütteler schilderij? Vragen, vragen… waarop een stom zwijgend schilderij het antwoord niet geeft.

spinoza | 24-03-2016 | 16:49 | Link | Reacties (5)