Heeft Spinoza geposeerd voor dit schilderij? Waarom niet?
Ecce Spinoza [3]
Spinoza, door Barend Graat, 1666
In 1992 schreef Wim Klever in de wetenschapsbijlage van NRC-Handelsblad een reeks populaire artikeltjes over Spinoza. Later werden deze gebundeld in Zicht op Spinoza. Twintig tijdschetsen [Heuff/Thesis, Amsterdam, 1994 *). In het vierde, dat verscheen op 16 juli 1992 met de titel “Portret” [cf. NRC & blog], schreef hij in de stelligheid die we van hem gewend zijn:
“De ijdelheid aan ieder mensenhart, ook dat van Spinoza, eigen ging bij hem niet zo ver dat hij ooit geposeerd heeft voor een in opdracht te vervaardigen schilderij. Hij vond schilderijen (picturas) maar stom (mutas) en had er geen geld voor over.”
Die eerste bewering kon hij doen daar toen nog geen schilderij bekend was dat tijdens Spinoza's leven was gemaakt. Dit schilderij kan die bewering logenstraffen. Terzijde: de motivering in de tweede zin, dat Spinoza schilderijen ‘stom’ vond, sloeg ook in 1992 al nergens op: Spinoza maakt in de Ethica in 2/49s een opmerking over hoe ideeën vaak verkeerd worden gezien, n.l. als ‘stomme beschilderingen van een paneel’ hetgeen verhindert dat men ziet dat ideeën bevestigingen of ontkenningen van iets inhouden. **) Hij heeft daarmee helemaal geen depreciërende opmerking over schilderijen gegeven. Nogmaals, dit terzijde.
Dat Spinoza heel goed kan hebben geposeerd (zeker voor een schilderij waarvoor hij als het om een opdracht van derden ging, zelf geen geld hoefde mee te nemen), waarbij het niet uitsluitend en alleen om zijn persoon ging, maar waarin een zekere 'allegorie van de filosoof - strever naar waarheid' werd uitgebeeld (daar kom ik nog op), nogmaals dat Spinoza tegen deelname aan een dergelijke schildersessie geen bezwaar zal hebben gehad, kunnen we afleiden uit de mededeling van Johannes Colerus dat Spinoza zichzelf in een schetsboek heeft afgebeeld in een uitdossing van de Napolitaanse verzetsheld Masaniello (cf. blog). Hier de betreffende passage in Colerus, Korte, dog waaragtige levens-beschrijving, van Benedictus de Spinoza [Herdruk 'S GRAVENHAGE, MARTINUS NIJHOF, 1880 (oorspr. 1705) cf. PDF van deze biografie]:
ARTICUL V. Leert een Konst om zig te generen.
Daar na [na het “slypen van glasen”] leerde hy van zig zelven de teekenkonst, om ymand met ink of kolen af te schetzen. Ik hebbe een geheel boekje van deze zyn konst in handen, waar in hy verscheide voorname Personagien, die hem bekent waren, en hem by gelegendheid wel eens bezogten, afgebeeld heeft. Onder anderen vinde ik op 't vierde blad een visser in 't hemt geteekend, met een schep-net op zyn regte schouder, just op die wyze als dien berugten Napolitaanschen Hoofdrebel Mas Anjello in de Historische Printen verbeeld werd. Waar van my Sr. Hendrik van der Spyk zyn laatstgewezen huisheer zeide, dat het Spinoza op een top geleek, en dat hy 't buiten twyffel na zyn eigen aangezigt ontworpen had. Andere personen van aanzien in 't zelve afgebeeld, zal ik om redenen verswygen. [p. 27]
Kortom, zich afbeelden of afgebeeld worden en dat in een zekere allegorische uitbeelding: Spinoza zal er geen zwaar hoofd in hebben gehad.
____________________
*) Ik heb die stukjes gescand en onder de titel “Klever's Spinozana Redux” in dit Spinoza-blog opgenomen. Zie hier een inhoudsopgave van al die stukjes.
**) In het scholium bij Ethica 2/49s “ideas igitur veluti picturas in tabula mutas aspiciunt et hoc praejudicio praeoccupati non vident ideam quatenus idea est, affirmationem aut negationem involvere.”
* * *
Blogs over het Spinoza-schilderij van Barend Graat
17-03-2016: Spinoza op de TEFAF
19-03-2016: Hoe kon Spinoza 'een onbekende man' worden?
19-03-2016: Heeft Spinoza geposeerd voor dit schilderij? Waarom niet?
20-03-2016: Het gaat hier toch in hoge mate van waarschijnlijkheid om Spinoza?
20-03-2016: Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof
22-03-2016: Eric Schliesser sceptisch over het 'Graat-Spinoza'-portret
