BdSpinoza

Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof

Ecce Spinoza [5]

Het wordt hoog tijd om het eens te hebben over de andere dingen die op het schilderij te zien zijn. Spinoza’s linkerarm lijkt te rusten op of een wel heel dik of wellicht een stapel dikke folianten. Z’n linkerhand rust op een papier, wellicht een brief? Zijn rechterhand houdt het merkwaardige kleed vast dat over zijn linkerschouder valt. Rechts achter Spinoza staat een beeld van een naakte vrouw op een (wereld)bol, die in haar linkerhand de zon omhoog houdt en in haar rechterhand een vel papier met een tak. Links achter Spinoza zien we een tweetal zuilen. Buiten zien we een gebouw met een koepel met rechts een aanbouw met zuilen: Het Pantheon in Rome? Daarachter een heuvelachtig landschap, deels bebouwd.

                  
"Verita" in Cesare Ripa, Iconologia overo descrittione di diverse imagini cavate dall’antichità, & di propria inventione [1603] waarvan in 1644 bij Dirck Pietersz Pers, Amsterdam een Nederlandse vertaling was uitgekomen [Cf.]

De vrouw met de zon stelt duidelijk de Waarheid voor. De zon, het licht, staat voor waarheid - de duisternis (onkunde) verdrijvende waarheid. Die metafoor was in Spinoza’s tijd algemeen bekend en veel gebruikt. Denk aan Pieter Balling, Het Licht op den Kandelaar van 1662. Adriaan Koerbagh schreef Een Ligt schijnende in duystere Plaatsen, waarom hij in 1668 vervolgd werd. En ook Spinoza zelf gebruikt de metafoor meermalen, in de TIE en in de Ethica waar we in het scholium bij 2/43 de beroemde passage lezen: “Sane sicut lux seipsam et tenebras manifestat, sic veritas norma sui et falsi est.” [Precies zoals het licht zichzelf en de duisternis manifesteert, zo is de waarheid de maatstaf van zichzelf en van het onware.” Vertaling Corinna Vermeulen]

De achtergrond met de antieke oudheid kan verwijzen naar de klassieke filosofie. Dat alles bijeen lijkt te duiden op een allegorisch schilderij over: de filosoof, die zoekt naar en staat voor waarheid.

Deze suggestie wordt ook versterkt door de manier van kijken waarop Spinoza is afgebeeld: enigszins wegkijkend, met een wat afwezige blik, in een kennelijk nadenkende houding. De filosoof lijkt in gedachten verzonken.

              Een uitsnede uit het schilderij van Spinoza's portret

Het is mogelijk dat de opzet was om Spinoza te portretteren als degene wie en wat hij was: filosoof, en dat daarvoor (door opdrachtgever of de schilder zelf) gedacht is aan enige symbolen waarmee ‘het wezen’ van de filosoof kon worden uitgebeeld. Het is ook mogelijk dat de schilder, Barend Graat, die in die periode meerdere allegorische schilderijen maakte, de wens had om ‘de filosoof’, of ‘wie staat voor de waarheid’ te willen uitbeelden, en dat iemand uit zijn omgeving (b.v. een of meer personen uit de omgeving van de Amsterdamse Schouwburg aan de Keizersgracht waarmee hij in relatie stond) hem suggereerde om daarvoor Spinoza te vragen, die toen immers in kleine kring als dé filosoof bekend stond.

Het zijn speculaties. Ik wil mij niet teveel op het terrein van de kunsthistorici begeven, maar zolang uit die hoek geen analyse komt, moeten we het doen met de bescheiden riemen waarover we beschikken. Ik opper dus slechts mogelijkheden. Voor mij is echter één ding duidelijk: dat niet louter Spinoza werd geportretteerd, maar dat Spinoza, de filosoof werd uitgebeeld.

In het derde blog had ik mij afgevraagd of Spinoza kon hebben geposeerd voor dit portret. Ik zag geen reden waarom hij dat niet zou hebben gedaan. Maar als het niet in de eerste plaats om zijn persoon, maar om de filosoof, om ‘de waarheidszoeker’ of zelfs om ‘de filosofie’ ging, kan ik mij voorstellen dat Spinoza daar nog minder bezwaar tegen zag. Of misschien was die hele allegorische opzet wel een truc van zijn vrienden om Spinoza zover te krijgen, dat hij ging poseren…
Je kunt je voorstellen dat Van den Enden, immers ook toneelschrijver en regisseur, of iemand uit de omgeving van de genoemde Schouwburg een éénpersoonstableau heeft bedacht om de filosoof, die het om de waarheid gaat, uit te beelden. Dat het juist Spinoza moest zijn die deze rol moest vervullen was voor zijn vrienden uiteraard vanzelfsprekend. Hij genoot al in die tijd een grote, ook internationale reputatie (denk aan het bezoek van Oldenburg in 1661 in Rijnsburg).
[Maar ik moet niet verder gaan in het stapelen van veronderstellingen.]

                                           * * *

Blogs over het Spinoza-schilderij van Barend Graat

17-03-2016: Spinoza op de TEFAF

19-03-2016: Hoe kon Spinoza 'een onbekende man' worden?

19-03-2016: Heeft Spinoza geposeerd voor dit schilderij? Waarom niet?

20-03-2016: Het gaat hier toch in hoge mate van waarschijnlijkheid om Spinoza?

20-03-2016: Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof

22-03-2016: Eric Schliesser sceptisch over het 'Graat-Spinoza'-portret

spinoza | 20-03-2016 | 14:01 | Link | Reacties (2)