BdSpinoza

"Spinoza. Das Abenteuer der Immanenz" – een klassieker

Voorbije dagen heb ik mij weer eens bezig gehouden met Yirmiyahu Yovel: Spinoza. Das Abenteuer der Immanenz [Steidl Göttingen, 2012], de vertaling in één deel die ik bezit van Spinoza And Other Heretics: Volume 1: The Marrano Of Reason; Volume 2: The Adventures Of Immanence [Princeton University Press, 1989, ²1992] – een voortreffelijke vertaling; echt mooi Duits om van te genieten. Vooral de inhoud van het boek is het die het de moeite waard maakt het om de zoveel tijd weer eens ter hand te nemen. [Zie hier mijn bespreking van het eerste deel]

Eerder had ik slechts enige hoofdstukken van het tweede deel gelezen. Nu las ik het voor het eerst  in z’n geheel en kreeg ik nog grotere bewondering voor de grote en brede eruditie van waaruit Yovel dit boek schreef. Hij is niet alleen duidelijk goed thuis in de filosofie van Spinoza, maar ook in Hegel, Marx, Nietzsche en Freud. Het is duidelijk dat hij begrijpt waarover hij spreekt én dan wat te vertellen heeft. Ik zeg dat niet zomaar. Wat een verschil met de inleiding van Jasper Schaaf, Realistische vrijheid en dynamische macht in het licht van het denken van Spinoza en Marx [Mededelingen vanwege Het Spinozahuis, Nr. 110] dat we onlangs ontvingen en waaruit we niets interessants over Spinoza of Marx te weten komen. Daar zit geen verhaal, geen lijn, geen betoog in – een en al broddelwerk en wat hap snap in-en-uit-praten, meer is het niet. De VHS zou als uitgever de vrijheid moeten nemen om, als een lezing tegenviel en zeer onder de maat was, te weigeren om het dan ook nog uit te geven. Maar dit terzijde.

Hoe anders bij Yovel. Bij hem kom je echt wat te weten over Marx’ project en krijg je een zeer zinnige vergelijking met Spinoza. Schitterend is hoe je in elk hoofdstuk telkens bepaalde aspecten van Spinoza’s filosofie nader toegelicht krijgt – juist in contrast met de dan besproken filosoof of wetenschapper.

Met name het hoofdstuk over Nietzsche vind ik een openbaring. Zoals Yovel inzichtelijk maakt hoe Nietzsche als enthousiaste volgeling en medestander van Spinoza begon, maar vervolgens meer en meer commentaar op Spinoza ging krijgen. Hij vond dat Spinoza een masker op zou hebben en uiteindelijk werd hij een felle tegenstander van Spinoza. Hij vond dat Spinoza nog te veel onder invloed van de theologie en de traditionele godsdiensten stond – dat hij dan wel de transcendente God als afgedaan (als ‘dood’) zag, maar nog teveel de schaduwen van die God liet zien. Dit hoofdstuk is een van de betere teksten die ik over de vergelijking van Nietzsche en Spinoza ben tegengekomen.

Ik vraag me dan ook af, wat aan dit beeld nog kan worden toegevoegd. William Stefan Wurzer had in zijn Nietzsche und Spinoza [1975 – zijn dissertatie van 1974] alle op Spinoza betrekking hebbende teksten van Nietzsche al bijeen gebracht, Yovel maakt er goed gebruik van. Inmiddels is de Zuid Koreaan Jean Yhee al geruime tijd bezig aan de Universiteit van Berlijn aan een dissertatie over Nietzsche contra Spinoza; kennelijk ondervind dat vertraging, want het stond gepland voor 2013 [cf. en cf.]. Intussen schreef Jean Yhee, “Spinozas "Maskerade" - Nietzsche über "Spinozas psychologischen Hintergrund." [ In: Jutta Georg, Claus Zittel (Hrsg.), Nietzsches Philosophie des Unbewussten. Walter de Gruyter, 2012 – books.google]. Vergeleken met Yovel lijkt dit niet meer dan een opsomming van citaten; ik vrees daarom dat we niet veel van die dissertatie moeten verwachten. Ook dit en passant meegenomen, zodat ik daar niet in een apart blog op hoef terug te komen.

Dit boek van Yovel raad ik echt ieder ter lezing aan. In een eerder blog had ik herinner ik me (kan het blog niet meer terugvinden), commentaar erop dat Yovel Freud zo uitvoerig met Spinoza vergeleek. Freud heeft immers in zijn werk nergens expressis verbis naar Spinoza verwezen en heeft slechts een enkele maal (daarnaar gevraagd) toegegeven dat hij bewondering voor Spinoza had, maar niet rechtstreeks door hem beïnvloed was. Wel had hij indirect diens ideeënklimaat opgesnoven. Nu bij herlezing zag ik hoe Yovel de vergelijking van Freud met Spinoza kon gebruiken door op het contrast te wijzen van de verschillende wijzen waarop zij wat Yovel de filosofie van immanentie is gaan noemen (een typering die hij liever gebruikt dan monisme of naturalisme) en die bij beide dudielijk anders is. Je kunt zeggen, hoewel Yovel dat zo niet doet, dat Freud van een nóg sterkere immanentiefilosofie uitgaat dan Spinoza hanteert.

Juist in het slothoofdstuk komen die vergelijkingen Yovel goed van pas en kan hij Kant, Nietzsche en vooral Freud gebruiken om de aanpak van Spinoza onder kritiek te stellen: met name diens doel om ‘verlossing’ in deze wereld door inzicht in de eigen relatie met de eeuwigheid te ontwikkelen. Daar gaat Spinoza volgens Yovel te ver, door niet bij de eindigheid te blijven die wij, eindige mensen, nooit kunnen overstijgen. Met het idee “eeuwigheid van de geest” en met een amor Dei intellectualis kan Yovel niet meegaan.

Dat is wel het meest opvallend: hoe Yovel Spinoza met Kant vergelijkt – en dan alleen de Kant van de Kritik der reine Vernuft, want in die der praktische Vernuft gaat ook Kant z.i. te ver en overschrijdt hij de door hemzelf getrokken transcendentale grenzen. Hij laat zien hoe Spinoza onze kenmogelijkheden overschrijdt. De hedendaagse filosofie kan uiteraard niet om de Kantse kritiek heen. En via Kant laat Yovel zien dat hij in ieder geval niet met Spinoza’s amor Dei intellectualis mee kan gaan. Hij is van mening dat we tegenwoordig alleen nog verder kunnen met de natura naturata – dat we in het huidige denken alleen het eindige kunnen verdisconteren en niet over een totaliteit van de wereld kunnen spreken of bij een aan alles ten grondslag liggende natura naturans kunnen komen.

Aan deze beschouwingen moge duidelijk zijn dat Yovel zelf geen 100% Spinozist is. Maar je kunt van hem wel erg veel over Spinoza leren. Het is trouwens sowieso zeer de vraag of je in deze tijds volledig Spinozist kunt zijn zoals dat in de 17^e eeuw zou hebben gekund.

In de titel verwees ik naar de Duitse titel. Yovel schreef dat werk oorspronkelijk in het Hebreeuws, dus ook de Amerikaanse uitgave is ‘maar’ een vertaling, waarvan de Duitse weer een vertaling is. Spinoza. Das Abenteuer der Immanenz is volgens mij te zien als een klassieker. Het zou alsnog zeer zinvol in het Nederlands vertaald kunnen worden en bepaald niet misstaan in de reeks klassiekers in de filosofie van uitgevers als Lemniscaat en Boom of Vantilt. Maar ik vrees dat het daar niet van zal komen.

spinoza | 02-06-2015 | 12:13 | Link | Reacties (1)