Was de naturalist en rationalist Spinoza tegelijk ook een mysticus? [6] via de kabbala misschien?
Bij de ’discussie’ tussen Hubbeling en Wetlesen die in de twee vorige blogs [hier en hier] aan de orde was, komen we een belangrijke kanttekening tegen in een uitvoerige voetnoot in het proefschrift van Angela Roothaan, Vroomheid, vrede, vrijheid: een interpretatie van Spinoza's Tractatus theologico-politicus. Uitgeverij Van Gorcum, 1996 – books.google Zij schrijft (het kopje ontleende ik aan haar tekst):
‘als hij al een mysticus was’
320 Hier dient verwezen te worden naar de discussie die is
gevoerd over de vraag of Spinoza al dan niet mystieke ervaringen heeft gehad.
Hubbeling heeft in een aantal artikelen (Hubbeling (1973) en (1974)) verdedigd
dat van Spinoza weliswaar niet kan worden gezegd dat hij een mystieke ervaring
heeft gehad in de zin van een unio mystica met God, maar dat zijn filosofie wel
een logische structuur vertoont die overeenkomt met het mystieke pad. Hierop is
gereageerd door Wetlesen (zie Wetlesen (1977) en het antwoord van Hubbeling
(1977)) die verdedigde dat Spinoza's mystiek juist zeer sterk in de
(lichamelijke) ervaring geworteld is, en daarom vergelijkbaar met het
boeddhistische concept van body awareness'. Opmerkelijk is dat geen van deze
interpretaties, die vertrekken van een christelijke respectievelijk
boeddhistische visie op mystiek, heeft gekeken naar de mogelijkheid dat het
veel waarschijnlijker is dat Spinoza, als hij al een mysticus was, daarin
gevormd is geweest door de joodse mystieke traditie. Deze traditie onderscheidt
zich met name daarin van de
bovengenoemde tradities dat zij het morele handelen in de wereld centraal stelt
(hier is natuurlijk geen sprake van een absoluut verschil, maar wel van een
belangrijk accentverschil). Cf. Van Loopik (1993). p. 76: "Het meest
kenmerkende van het joodse mystieke pad is dat je hierop geen enkele
meditatieve vordering kunt maken zonder een corresponderende discipline in de
wereld van het handelen en wanneer je niet de door God geopenbaarde geboden vervult." Dit citaat zou
haast als een karakteristiek van Spinoza's opvatting van godsdienst gezien
kunnen worden. Inderdaad is het goede handelen volgens Gods wetten van
rechtvaardigheid en naastenliefde, in ieder geval volgens de TTP, de
allerbelangrijkste voorwaarde om tot werkelijk heil, mystiek of niet, te komen.
Vanuit een vergelijking met de joodse mystieke traditie lijkt de klassieke
vraag in het Spinoza-onderzoek, door De Deugd samengevat als de vraag of
Spinoza's filosofie wil opleiden tot "mystic, visionary knowledge" (De Deugd (1966), p. 159, cursivering van
mij, A. R.) weinig relevant. Het visionaire is dan namelijk niet het
belangrijkste kenmerk van mystiek, maar de praktijk van het dagelijks leven.”
Kabbala
Dit lijkt me een belangrijke kanttekening – deze verwijzing
naar de joodse mystiek. Dikwijls wordt dan verwezen naar de kabbala. Daar is
door zeer velen aandacht voor gevraagd. Johann Georg Wachter was met zijn Der Spinozismus im Jüdenthum (1699) de
eerste die Spinoza met de kabbala in verband bracht. Later volgden velen, bv.
Maimon. Gedurende de Haskalah, de joodse verlichting werd door jonge joodse
maskilim gezocht naar zulke wortels in Spinoza. Ook tijdens de joodse
Renaissance gedurende de Weimar Republiek leefde de kabbala-connectie weer op,
zoals blijkt uit Ernst, S., Baruch Spinoza im Lichte
der jüdischen Mystik (1927).
Maar ook Stanislaus von Dunin-Borkowski ging er in Der junge De Spinoza (1910) vanuit, gezien de grote belangstelling voor de kabbala bij de rabbijnen en anderen van de Portugees-joodse gemeente in Amsterdam, dat Spinoza in zijn jeugd daarmee zeker is geconfronteerd en besteedt er zo'n 20 bladzijden in het derde hoofdstuk aan: "II Kabbalistische Wanderfahrten."
Om een indruk te krijgen één passage uit §1 "Ein Aufriß der Kabbala und der junge Zweifler":
Die kabbalistischen Spekulationen über die Einheit alles Seins können Despinozas auf die Idee der Einheit angelegten Geist nicht gleichgültig gelassen haben. Aber dieser Lebensgedanke wurde ihm damals in einer widerwärtigen Fassung gereicht. Je mehr er den Wert dieses Alleinskerns zu ergründen meinte, um so ingrimmiger packte ihn die Entrüstung über die buntgrobe Schale, aus welcher er ihn zuerst geschlagen hatte. Es gibt kaum einen tieferen Haß als den Haß solcher Feindschaften.
Auf der anderen Seite ist es auch zweifellos unrichtig, jede Ähnlichkeit zwischen Despinoza und der Kabbala auf Abhängigkeit zurückzuführen. Despinoza geht von Gottes Wesen aus und entwickelt erst dann die göttlichen Eigenschaften. Dieses Vorangehen brauchte er nun gewiß nicht von den Kabbalisten zu lernen. Wenn ferner die Kabbala lehrte: „Wisse, daß dem Unendlichen einen Willen, ein Verlangen, eine Absicht und ein Sinnen zuzuschreiben nicht gestattet ist," so wird man diesen echt spinozistischen Satz in schärferer Fassung und ausführlicher Begründung fast bei allen jüdischen Religionsphilosophen finden, und bei diesen mag der Philosoph weit eher als in der Kabbala seine Anregungen empfangen haben. Dasselbe gilt vom kabbalistischen Satz, daß jede Bestimmung eine Verneinung besage.
Andere Übereinstimmungen sind freilich bemerkenswert und lassen sich nicht so leicht abtun. Sie finden sich in reinerer Form in älteren kabbalistischen Quellen, zumal im Buche des Glanzes (Sepher ha Sohar). Da diese Schrift gerade in den Jahren 1647 und 1648, da Baruch seine kabbalistischen Studien betrieb, von den Freunden der Kabbala in Amsterdam mit prophetischem Schauern fleißig nachgeschlagen wurde, um die messianischen Hoffnungen zu beleben, wird es gewiß auch in die Hand des neugierigen Jünglings gekommen sein.
Sicher ist es ja, daß der Gedanke der Unendlichkeit und Einheit schon sehr früh Despinozas Geist beherrschte. Bei den jüdischen Religionsphilosophen fand er Gott nicht als den Unendlichen und das Alleins bezeichnet; wohl aber bei einigen Kabbalisten. Hier konnte er auch auf einen Gedanken stoßen, der später zum Mittelpunkt seiner Gotteslehre wurde, Gott sei eine immanente Ursache aller Dinge. Die Kabbala vergleicht öfter das Verhältnis der endlichen Dinge zu Gott mit dem Kleid und seinen Falten, bei Despinoza sind es kräuselnde Wellen im Ozean. Auch die Idee der Belebtheit aller Wesen konnte Despinoza schon in der Kabbala finden.
Eine höhere Art der Erkenntnis alles Endlichen, eine Erkenntnis in Gott, im Lichte der Ewigkeit erscheint sowohl in der Kabbala als bei Despinoza als Höhepunkt der Ethik. [p. 171 – 172 - cf. archive.org]
* * *
Ook H.A. Wolfson zag in zijn beroemde The Philosophy of Spinoza (1934) Spinoza als een joodse mysticus.
nugatores aliquos Kabbalistas
Degenen die Spinoza inspiratie laten opdoen aan de kabbala beschouwen zijn kritische
opmerking in het 9e hoofdstuk in de TTP als alleen slaande op de
uitwassen van getallengoochelaars, waar hij schrijft: “Ook heb ik enige
kabbalistische beuzelaars [nugatores aliquos Kabbalistas] gelezen – en ook
gekend – over wier dwaasheid ik mij nooit genoeg heb kunnen verbazen.”(Vert.
Akkerman, p. 267).
Laat ik dit onderwerp van Spinoza en de joodse Mystiek afronden met deze fraaie korte passage van
%2c_Spinoza_and_Medieval_Jewish_Philosophy.jpg)
Steven Nadler (Ed.), Spinoza
and Medieval Jewish Philosophy [Cambridge University Press, 2014 – books.google].
Hij begint zijn inleiding aldus:
Once upon a time, Bento (in Hebrew, Baruch; and in Latin, Benedictus) Spinoza was regularly seen as a thinker in a Jewish philosophical tradition.' In the century after Spinoza's death in 1677, the "Jewishness" of his philosophy was virtually taken for granted. It was considered, however, primarily a matter of Spinoza's relationship to ancient and medieval Jewish mysticism. At the end of the seventeenth century, for example, it was not uncommon to regard Spinoza's philosophy — especially the Ethics - as deeply imbued with kabbalistic and occult themes. In the eighteenth century, Jacques Basnage, in his grand Histoire des Juifs, depuis Jesus Christ jusqua present (1705), included Spinoza in his discussion of kabbalah, which he sees as the source of his "obscure and mystical" ideas. Later that century, Solomon Maimon asserted that "kabbalah is nothing but extended Spinozism, an opinion that the great twentieth-century scholar of Jewish mysticism Gershom Scholem would second.
In het blog Spinoza en Philo van Alexandrië heb ik laten zien dat Steven Nadler in zijn “Spinoza and Philo: The Alleged Mysticism in the Ethics,” [in: Jon Miller & Brad Inwood, Hellenistic and Early Modern Philosophy. Cambridge University Press, 2003, p 232 – 250 – books.google] in het project van Spinoza niets mystieks aantreft. Om dat hier niet te herhalen verwijs ik naar dat blog.
