BdSpinoza

"Welk altaar van toevlucht is er voor hem die de majesteit van de rede schendt?" [Spinoza]

Deze uitspraak verscheen als ondertitel bij de toespraak die Boris van der Ham in maart van dit jaar voor de VN-Mensenrechtenraad in Geneve hield en die deels getoond werd in de Human-uitzending waarover ik gisteren dit blog maakte. Niet ieder zal de betekenis van die uitspraak meteen duidelijk zijn.

Het was de vertaling van zoals hij het uitsprak: “What altar of refuge can a man find for himself when he commits treason against the majesty of reason?” [Zie de toespraak op het blog van Boris van der Ham van 13 maart 2015: “Van der Ham speaks in Human Rights Council”]

Het vergde niet lang zoeken om de herkomst van deze uitspraak van Spinoza te achterhalen: TTP 15, §8 laatste zin: “nam quam aram sibi parare potest, qui rationis majestatem laedit?”

Bij F. Akkerman lezen we: “want welk altaar kan hij zich verschaffen die de majesteit van de rede schendt?”

Bij Shirley: “for what altar can he find to shelter him, who is guilty of betraying reason?”

Bij Jonathan Bennett: “for where can a man hide himself if he commits treason against the majesty of reason?” [zie de site Early Modern Texts]

Zou dat “altaar van toevlucht” een eigen vondst van Van der Ham zijn? Dat is niet het geval; de door hem uitgesproken zin stamt letterlijk uit:

B. Spinoza, Theological Political Treatise (1670) ed. Jonathan Israel, Cambridge University Press, 2007 [“a translation of great clarity and accuracy by Michael Silverthorne and Jonathan Israel”], p. 194 cf. books.google

Si quem ergo praeter hunc Spiritum contendunt habere, qui ipsos de veritate certos reddit, id falsò jactant, & non nisi ex affectuum praejudicio loquuntur, vel prae magno timore, ne a Philosophis vincantur & publicè risui exponantur, ad sacra confugiunt; sed frustra, nam quam aram sibi parare potest, qui rationis majestatem laedit?

"Als zij [de theologen] dus beweren dat zij behalve deze geest nog een andere hebben, die hen zeker maakt van de waarheid, beroemen zij zich hierop ten onrechte en spreken ze slechts vanuit een vooroordeel vanuit hun affecten, of ze nemen uit grote vrees dat ze door filosofen zullen worden verslagen en openlijk aan de lachlust prijsgegeven, hun toevlucht tot heilige plaatsen. Maar tevergeefs, want welk altaar kan hij zich verschaffen die de majesteit van de rede schendt?" [Vert. F. Akkerman] 

In dat 15^e hoofdstuk heeft Spinoza het verschil tussen theologie en filosofie aangegeven; het betreft het verschil tussen religie en wetenschap, tussen geloof en rede. Filosofie, resp. wetenschap gaat over het vinden van waarheid, theologie over gehoorzaamheid. Hij bepleitte daar dan ook een scherpe scheiding tussen theologie en filosofie. Beide hebben een eigen houding t.o. de Bijbel. Spinoza bestreed de aanpak van hen (zoals Maimonides) die de Schrift aan de rede wilden aanpassen, maar ook degenen die de rede ondergeschikt wilden maken aan de Bijbel. Aan hen stelde hij de vraag: Welk altaar van toevlucht is er voor hem die de majesteit van de rede schendt?

Het is duidelijk dat het altaar in de geciteerde passage verwijst naar de wijkplaats die het altaar in de tempel in Jerusalem vormde voor hen die de ‘hoorns van het altaar” vastpakten en daar dan niet gedood konden worden, als ze althans geen voorbedachte moord hadden gepleegd. Uiteraard kende Spinoza de Bijbelverhalen daarover, b.v. over Salomon in I Koningen. De vertalers die Spinoza’s enkele ara (altaar, verhoging) vertaalden met altaar, de wijkplaats hebben goed naar de context gekeken.

Martin Lin past de passage toe in de Stanford Encyclopedia of Philosophy in het Lemma ‘Principle of Sufficient Reason’, waar hij schrijft:

Spinoza does not mention the PSR in his 1670 Theological Political Treatise, though the spirit of the Principle can be easily discerned throughout the book. For example, in the conclusion of the Fifteenth Chapter of the TTP Spinoza makes the following extraordinary announcement:

[W]hat altar of refuge can a man find for himself when he commits treason against the majesty of reason (III/188).

There is much to be said about this image of reason, which ascribes to reason the same exhaustiveness, dominance, and omnipresence that traditional theologies ascribe to God. This passage leaves no room for anything that is beyond, or against, reason.

                                                * * *  

Als je die hele contekst/achtergrond overziet krijg je gevoel voor het hoogwaardige staaltje van literaire stijl van op de eerste plaats Sinoza in het originele Latijn, als van de vertalers Michael Silverthorne en Jonathan Israel met én hun altar of refuge én het binnenrijm in when he commits treason against the majesty of reason.  

spinoza | 04-09-2015 | 13:14 | Link | Reacties (3)