Wiep van Bunge - debunker van Jonathan Israel
Gaf ik in mijn blog van 2 november, Wiep van Bunge - debunker van Spinoza, weer hoe Van Bunge over Spinoza denkt, in dit blog bezie ik zijn kritiek op Jonathan Israel als auteur van Radical Enlightenment. Dit wordt dan mijn tweede bespreking van
Wiep van Bunge: DE NEDERLANDSE REPUBLIEK, SPINOZA EN DE RADICALE VERLICHTING. VUBPRESS voor de Leerstoel De Nederlanden in de wereld, 2010 [98 pagina's] Inhoud pdf:
I. Inleiding 15
II. Spinoza’s reputatie 21
III. De Nederlandse Republiek als kraamkamer van de radicale verlichting 31
IV. De geschiedenis van de verlichting 53
V. Spinoza en de radicale verlichting 61
Bibliografie 87
Over de auteur 97
Hoewel Van Bunge zegt: “Begrijpt u mij goed: er zijn maar weinig geleerden die ik zo bewonder als Jonathan Israel. Zijn synthetisch vermogen is ongeëvenaard,” (p. 67) en hij verwijst naar de laudatio die hij uitsprak bij de uitreiking van het eredoctoraat dat de Erasmus Universiteit Rotterdam hem in 2006 verleende, formuleert hij in dit Ve hoofdstuk vooral kritiek op de Radical Enlightenment.
Naast deze tekst waren al eerdere teksten van Van Bunge’s hand verschenen waarin hij commentaar gaf op Israel:
Zijn toespraak “the Modernity of Radical Enlightenment”, uitgesproken op 3 oktober 2008 tijdens een feestelijk colloquium in het Descartes Centrum in Utrecht ter gelegenheid van de aan Jonathan Israel uitgereikte Dr. A.H. Heineken Prijs, maar pas dit jaar gepubliceerd in De Achttiende Eeuw [41 (2009), nr 2 p. 137-141]
Zijn recensie van Ernestine van der Wall en Leo Wessels (Red.): Een veelzijdige verstandhouding etc., in: De Achttiende Eeuw [41 (2009), nr 1]
In die toespraak uit 2008 zegt hij dat het slechts de schijn heeft dat hij criticus is van Radical Enlightenment, maar “I’m not.” Dat komt alleen maar doordat hij zo vaak wordt uitgenodigd juist om commentaar te geven. En hij zegt dat hij het schrijven van de laudatio bij het uitreiken van het eredoctoraat door de Erasmus Universiteit Rotterdam, plezieriger vond. Maar in de twee andere teksten waren het niet anderen die hem kritiek uitlokten, maar initieerde hij die geheel zelf.
In de 2008-toespraak verwijst hij naar de dominante Spinoza-interpretatie sinds de jaren 1960 waarbij het accent ligt op atheïsme en determinisme. En er is de neiging a.h.w. Spinoza te verdedigen: “many Spinoza-scholars consider themselves ‘Spinozists’. Dit is een vlaggetje waarmee hij als het ware wuift: let wel: “Ik, WvB, ben dat dus niet.” Ik, SV, wijs er maar even op. De voorzitter van de Ver. Het Spinozahuis is geen Spinozist!
In die toespraak nam hij als thema van kritiek: Israel’s interpretatie van Spinoza als initiator van de moderniteit, vooral wat betreft de politieke filosofie. In Radical Enlightenment gaat Israel in de kern uit van de samenhang van elke verwijdering van ‘t supernatuurlijke in Spinoza’s metafysica enerzijds met in de politieke filosofie van democratie en de erkenning van de wezenlijke gelijkheid van alle mensen. Vervolgens wijdt Van Bunge een flink aantal woorden om De Dijns interpretatie van een transcendent element in Spinoza’s godsbegrip vanwege de natura naturans. Met wat hij daarover zegt ben ik het hartgrondig eens, maar het heeft niets te maken met Israel. Vervolgens komt hij met een merkwaardige beschouwing over dat als moderniteit geldt de lijn die van Descartes tot met en na Kant gelegd werd op het subject. Dat deed Spinoza juist niet. Die onderzocht niet (als Kant) de grenzen en mogelijkheden van de rede (van het subject), maar ging uit van de totale werkelijkheid, van God, de substantie, de natuur, waartoe de rede toegang heeft. Dat is dus niet modern. Van Bunge zette zich voor de toetssteen van wat modern is aan de kant van de dominante, Kantiaanse, lijn. Terecht wees Israel daarop in zijn repliek.
Vervolgens bestrijdt hij dat Spinoza een democratie-opvatting heeft die modern is; daarbij verwijst hij naar het uitsluiten van vrouwen en slaven van politieke participatie, die zoals Miriam van Reijen heeft benadrukt, strookt met zijn gelijkstelling van recht = macht. Er zijn geen rechten die verder reiken dan iemands macht. Dus Spinoza is niet modern, want mensenrechten vertrekken van een normatief standpunt.
Hij eindigt met te stellen: de Radicale Verlichting zien als constitutief voor de moderniteit is zelf een politieke beslissing.
Had Van Bunge over Spinoza al benadrukt dat hij niet uniek was en zeker geen filosofische Einzelgänger, maar binnen een traditie dacht (waarbij het bijzondere zijn coherentie was), ook bij Israel benadrukt hij dat hij kon steunen op een ‘solide onderzoekstraditie’ naar de receptie van Spinoza. “Door zich te concentreren op de grote controverses tussen de Europese geleerden van het laatste kwart van de 17e eeuw, heeft Israel een overweldigende hoeveelheid bronnen onder de aandacht gebracht waarin steeds weer de betekenis van Spinoza aan de orde wordt gesteld.” Tot zover de lof. Maar Israel staat niet alleen in zijn pleidooi om de Verlichting weer serieus te nemen, er verschenen meer werken, maar daarmee is nog niet bewezen dat er één coherent filosofisch verlichtingsprogramma bestond dat voor het eerst door Spinoza onder woorden was gebracht, en niet dat Spinoza de geestelijke vader van de moderniteit was.
Israel’s verdienste is wel dat hij het grote gat dat Spinoza was in de verlichtingshistoriografie op vulde (Casirer, Adorno & Horkheimer en Gray noemen hem niet), maar aan hoe dat gebeurt kleven bezwaren, zegt Van Bunge. (Ik geef ze cijfers mee)
[1] Het is curieus om de verlichtingsbeweging aan één man (Spinoza) of twee (Bayle komt er in Enlightenment Contested bij) op te hangen. Dat kan Israel alleen doen door geen aandacht te hebben voor de socianen en hun rol op het ontstaan van het deïsme. Een wat merkwaardig argument, daar deïsme bij Israel tot de gematigde verlichting behoort. Van Bunge wijst op andere bronnen van radicalisme, b.v. Hume, en hij wijst erop dat Van Bunge Hume sterk onderbelicht, zelfs een hekel aan hem heeft.
[2[ Terecht wordt bij moderniteit de nadruk gelegd op gelijkwaardige behandeling en tolerantie en het besef dat wijzelf (en niet een hogere macht via openbaring) de regels maken. Maar zelfkritiek hoort ook bij de moderniteit, maar Spinoza lijkt immuun voor zelfkritiek en ook Israel is te overtuigd van zijn eigen gelijk.
[3] Israel brengt Verlichting als vooral seculariserend fenomeen. Voor hem is Spinoza atheïst tout court. Maar Spinoza’s vrienden (liberale doopsgezinden met sociaanse interessen) en de eerste volgelingen passen eerder in de radicale Reformatie. Spinoza was wel antiklerikaal maar geen veroordelaar van de godsdienst. Hij prees de ware godsdienst aan en schreef positief over Mozes en Christus, zodat het moeilijk wordt om Spinoza als geestelijk vader van de seculiere moderniteit te zien.
[4] De koppeling van atheïsme en democratische gezindheid verbaast Van Bunge ook en hij wijst op het bestaan van atheïstische, maar ondemocratische regimes. [Een enigszins merkwaardig argument.]
[5] Wat de rol van de Radicale versus de Gematigde Verlichting aangaat stelt Israel het volgens Van Bunge ten onrechte voor alsof de Gematigde Verlichting (Voltaire op basis van Locke) vooral het geloof met de rede wilde verzoenen en dat het de Radicale Verlichting was die vanaf de jaren 1750 de lont in het kruitvat stak waardoor de Franse Revolutie uitbrak. Maar volgens hem was de overtuiging van de gelijkheid van mensen en het verzet tegen slavernij meer dan van atheïsten een zaak van christenen. Van Spinoza stamde bepaald niet de gedachte van de ‘rechten van de mens’, daarbij had Rousseau meer een sleutelrol en die was geen atheïst.
[6] Israel bagatelliseert de rol van Newton, geen radicaal en zeker geen Spinozist. “Spinoza heeft niet eens een natuurfilosofie geleverd.” Stelt Van Bunge, en Spinoza speelt geen rol in de wetenschapsgeschiedenis.
Kortom, Van Bunge vindt dat Israel overdrijft, zijn stempel op een dogmatische, selectieve en onkritische manier op zijn materiaal drukt. Israel heeft in ieder geval Van Bunge niet ervan kunnen overtuigen “dat Spinoza tot zó diep in de achttiende eeuw zo een grote impact had als Israel ons wil doen geloven.” (p. 81)
In zijn eigen interpretatie brengt Van Bunge de betekenis van Spinoza geheel terug naar de 17e eeuw. In die eeuw met z’n religieuze twisten en weerzin tegen religieus geweld had Spinoza betekenis: diens ‘wiskundige’ analyse van het intieme aspect van het menselijk bestaan, de hartstochten, “moet voor velen in de Republiek en ver daarbuiten het perspectief hebben gewenkt, niet alleen dat nu de laatste waarheden binnen handbereik lagen, maar dat nu vooral ook eeuwige vrede in het verschiet lag.” Maar de ideologische tegenstellingen namen in felheid af en de ‘zorg om eendracht van het land’ maakte plaats voor zorg om het afnemen van de economische en bijgevolg militaire spankracht, kortom om het verval van de Republiek. Daarom raakte Spinoza dus uit het zicht.
* * *
Je gaat je intussen afvragen of Van Bunge nou echt blij is met Israel's “genuinely revolutionary interpretation of the Enlightenment” en of hij nog steeds vindt wat hij in de 2006-laudatio zei: “disagreeing with Professor Israel is itself a huge source of inspiration and an immense joy” […] “it is impossible not to be enlightened in some way by his reply.”
Die blijdschap en die verlichting druipt niet echt van het hier besproken boekje af.
Reacties
Pulp! En onnozele zelfexposure van een dwerg in de geschiedenis van de Spinoza-studie! Hoe krijg je het voor elkaar, Stan, om daar zoveel aandacht aan te besteden?
wim klever 04-11-2010 @ 21:36
Dag Wim Klever,
Ik matig me geen oordeel aan over de juistheid van je kwalificatie. Het was me liever geweest als je inhoudelijk iets gezegd had over het werkje, maar ik begrijp dat je het op voorhand niet de moeite waard vindt om het te lezen. Dat kan, je kunt daar zelfs gelijk in hebben, maar dan had het je gesierd om er over te zwijgen, er althans geen aanleiding in te zien om uitsluitend iets negatiefs over de persoon te zeggen. En als je toch je negatieve mening kwijt wilt, doe dat dan op basis van het boekje. Dit is toch niet de manier van discussiëren die ik van een wetenschapper verwacht.
henk keizer 05-11-2010 @ 08:47