BdSpinoza

Met de Stoa als kompas zet Maarten van Buuren ons een fake Spinoza voor: Spinoza de Stoïcist [4]

Vandaag het vierde en voorlaatste van mijn besprekingen van dit boek van Maarten van Buuren, Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid [cf. het 1^e, het 2^e en het 3^e deel].

In dit blog kan ik wel met wat positiever geluid beginnen, maar ook nu is er aanleiding voor zware kritiek. In het vierde hoofdstuk, getiteld “Volg je intuïtie”, geeft de auteur een uiteenzetting over Spinoza’s kenleer. Een fraaie vondst is dat hij het verschil in zienswijze op hoe je kennis bereikt tussen Spinoza en de Engelse empirische wetenschap die in zijn tijd opkomt, weergeeft door de via Oldenburg verlopende briefwisseling tussen Spinoza en Robert Boyle uitvoerig te behandelen. Dat doet hij heel helder en goed te volgen. Ik heb er niet echt bezwaar tegen dat hij in zijn poging die verschillen goed duidelijk te maken, de later ontdekte chemische formules van de scheikundige elementen (moleculen) typeert als datgene wat Spinoza met zijn zoeken van de essentie bedoeld zou hebben. Hoewel dat uiteraard een vergelijking is die mank gaat, kan hij er toch aardig de verschillen mee duidelijk maken.
Jammer vind ik dan weer wel dat hij deze vergelijking niet relativeert door a) aan te geven dat de moderne wetenschap helemaal niet meer naar ‘essenties’ op zoek is (de ‘essentie der dingen’ interesseert de wetenschap geen bal) en b) dat hij niet aangeeft dat eventuele wetenschappers die als volgeling net als  Spinoza de hypothetisch-deductieve aanpak zouden hanteren, nooit op zulke chemische formules zouden zijn gekomen. Dit soort nuanceringen krijgen we niet, maar een goed inzicht in het verschil  tussen de aanpak van Spinoza en Boyle en van de laatste en de latere chemische wetenschap, waarvan Boyle als de grondlegger wordt gezien, krijgen we hier wel. Al met al een prima en goed bruikbare tekst.

Vervolgens krijgen we, waarbij hij teruggrijpt op deze briefwisseling, een aardige behandeling van de verbeelding en de ratio (het is in dit hoofdstuk dat hij de verschillende betekenissen inventariseert waarin de term ‘ratio’ bij Spinoza voorkomt).

Maar dan komt hij op blz. 126 met een nogal aanvechtbare uitleg van het zgn. ‘parallellisme’. De openingspassage beschouw ik nog eenvoudig als een verschrijving: “Het intellect is, net als de verbeelding, een onderdeel van het verstand (bedoeld zal zijn: van de geest, anders hebben we een tautologie). Zoals hij het onderwerp brengt, lijkt hij ideeën van de dingen die met waarnemingen gepaard gaan als behorend tot het attribuut materie te behandelen, en alleen de ideeën die reflectie daarop zijn tot het attribuut denken te rekenen. Lees het fragment dat te vinden is op blz. 126-127:

En ook wat betreft deze leeswijze lijkt hij beïnvloed te zijn door de manier waarop de Stoïci de samenhang zagen tussen (lichamelijke) waarnemingen (phantasia) en verstand. Met deze bril op leest hij de ‘waarnemingsideeën’ als behorend tot de lichamelijke sfeer (niet tot het denken) en alleen de reflexieve ideeën (de ideae ideae) als behorend tot het denken. Een zeer idiosyncratische lezing, geheel beïnvloed door het Stoïcisme. Ik zie ook dit als een heel merkwaardig onbegrip van Spinoza. Nogmaals, ook hier zit hem duidelijk de Stoa in de weg om voldoende open te staan voor Spinoza, bij wie de ideeën van de lichamelijke waarnemingen – uiteraard - tot de sfeer van het denken behoren. De uit waarnemingen, waarmee we onze ervaring opdoen, gepaard gaande ideeën zijn wel inadequaat, maar behoren tot het geestelijke, het attribuut denken, dat bij Spinoza veel ruimer is dan alleen het reflexieve denken of verstand.

Dat hij zich vooral op de Stoa baseert blijkt ook uit een passage in de paragraaf ‘vrijheid als oordeelsvermogen’ waarvan ik in het tweede blog had aangekondigd dat ik er op terug zou komen. Op blz. 185 lezen we:

Het oordeelsvermogen dat Spinoza voor ogen staat, gaat terug op een stoïsch ideaal dat al door de vroege stoïci werd geformuleerd, maar door de laat-stoïci uit de keizertijd: Seneca, en vooral Epictetus en Marcus Aurelius, werd ontwikkeld. De stoïci meenden dat de werkelijkheid zich aan de geest presenteert als voorstellingen die door ons denken benoemd en geordend worden in de vorm van taal:

Want de voorstellingen gaan voorop; dan volgt het denken dat naam geeft aan datgene wat het op grond van deze voorstelling ondergaat en daar uitdrukking aan geeft in taal.

Vervolgens geeft of weigert het leidinggevende deel van de geest (hegemonikon) zijn instemming, dat wil zeggen aanvaardt of verwerpt delen van het innerlijk discours waarin de voorstellingen worden vertaald. In dit oordeel zetelt volgens de Stoa de menselijke vrijheid.
De stoïci beschouwden de transformatie van de voorstellingen tot taal als een overgang van de fysieke werkelijkheid (de voorstellingen zijn fysieke indrukken, letterlijke impressies van de werkelijkheid op de geest) naar het kritische oordeel waaraan het leidinggevende deel van de geest het innerlijk discours onderwerpt. Deze overgang benadrukt de nauwe, aan identiteit grenzende verwantschap die volgens de klassieken bestond tussen taal en rede; denk aan het Griekse woord logos, dat zowel naar taal als naar redelijk denken verwijst.

Zo [“de voorstellingen zijn fysieke indrukken, letterlijke impressies van de werkelijkheid op de geest”] ziet Spinoza het duidelijk niet. Hij bestrijdt uitdrukkelijk die zienswijze in 2/49s (hetzelfde scholium dat Van Buuren m.b.t. het oordeelsvermogen al foutief had gelezen). Aan het eind daarvan noteert Spinoza: “ [..] opdat denken niet tot schilderen verwordt. Ik versta onder ideeën immers niet de beelden die op het netvlies, of zo men wil, in de hersenen worden gevormd, maar de begrippen van het denken.” [Vert. Krop]. En het moge duidelijk zijn: bij Spinoza drukken zintuigelijk binnenkomende signalen helemaal niets uit in de geest – dat past niet bij de causale barrière waar hij op hamert.

Dit inzicht lezen we nergens bij van Buuren terug. Hij volgt de interpretatie van de Stoïci en leest van daaruit zoals ik heb laten zien, ook Spinoza. Waarmee hij Spinoza, dat moge duidelijk zijn, ernstig verwringt en ombuigt.
De vergissing waar ik hier de aandacht op vestig, blijkt nog eens heel duidelijk op het eind van het boek waar Van Buuren het heeft over Spinoza's "drie onderling samenhangende onderdelen van de geest: zintuiglijke waarneming, rede en intuïtie." [p. 229]. Hieruit blijkt toch duidelijk dat hij Spinoza op dit punt niet begrepen heeft.

Drieluik van de kennis
Om met iets positiefs te eindigen: wel aardig en redelijk overtuigend vind ik zijn voorstel om de samenhang en verbondenheid van de drie kensoorten niet te zien als een oplopende trap, maar als een drieluik, met de rede in het midden, links het paneel van de verbeelding en rechts van de intuïtie. Met beide staat de rede in verband, maar naar elke zijde op een andere manier. Uit de verbeelding destilleert de rede a.h.w. dat wat gemeenschappelijk is aan de dingen; richting de intuïtie kan de redenerende rede ineens de sprong naar direct inzicht helpen voorbereiden. Een nuttig voorstel dat het overwegen en overnemen waard is.  

spinoza | 07-04-2016 | 13:21 | Link | Reacties (5)