Met de Stoa als kompas zet Maarten van Buuren ons een fake Spinoza voor: Spinoza de Stoïcist [5 en slot]
Vandaag het vijfde en laatste van mijn besprekingen van dit
boek van Maarten van Buuren, Spinoza.
Vijf wegen naar de vrijheid [cf. het 1e, het 2e, het 3e en het 4e deel].
VIJF BLOGS om een boek over Spinoza te bespreken, ja het ‘vakkundig’ neer te maaien: lijkt dat niet een beetje op overkill? Dat mag zo lijken, maar het leek mij nodig om de conclusie die ik al meteen in de kop gaf, waar te maken. De bewering dat Maarten van Buuren ons met dit boek niet de ware, maar een verzonnen, onjuiste, valse, ja fake Spinoza voorzet, is er nogal één die wel enige onderbouwing vraagt. Ik heb dat naar beste weten zo goed mogelijk gedaan. Behalve te laten zien dat en waar hij in de fout ging, kon ik ook redelijkerwijs aangeven waardoor dat kwam, n.l. doordat hij Spinoza volkomen vanuit een Stoa-bril las. Hij heeft blijkbaar veel van de Stoa bestudeerd, o.a. ook zoals de Stoa in het werk van Hugo de Groot en Hobbes te vinden is - allemaal razend interessant zoals dat door hem is weergegeven! Maar het heeft ontegenzeggelijk geleid tot distorsie van zijn lezing van Spinoza’s filosofie.
Nog eens samengevat:
In het eerste blog kon ik aangeven hoe onterecht hij de God van Spinoza gelijkstelt met de Stoïsche Logos Spermatikos.
In het tweede blog kon ik laten zien hoe Van Buuren foutief Spinoza het bestaan van een 'oordeelsvermogen' toedichtte en tot die verkeerde lezing waarschijnlijk kwam via het stoïcijnse begrip: proairesis.
In het derde blog behandelde ik hoe volgens Van Buuren de conatus zoals Spinoza die zou leren, gezien moest worden als: kiemkracht, levensbeginsel of impuls die gesitueerd is in het organisme en die dit uit zelfzelf tot bestaan en leven wekt. Existentie van eindige dingen die voortkomt uit hun essentie! Wat toch echt zeer tegen de leer van Spinoza ingaat.
In het vierde blog moest ik laten zien hoe hij een warrig zicht bood op het zgn. parallellisme. Hoe hij ‘waarnemingsideeën’ als tot de lichamelijke sfeer zag behoren (niet tot het denken) en alleen de reflexieve ideeën (de ideae ideae) zag als behorend tot het denken. En hoe ook hier weer uiterst waarschijnlijk het de Stoïstische zienswijze over de waarnemingsvoorstellingen (phantasia) was, n.l. als inprentingen van de dingen in de geest, waardoor hij zich heeft laten leiden en aldus over het hoofd zag dat Spinoza deze zienswijze juist afwijst in 2/49s.
Kortom, ik denk dat ik mijn punt voldoende heb samengevat en
zal het hierbij laten. Ik heb meermalen aangegeven dat er ook zeer 
interessante
bladzijden zijn, waarin Van Buuren ons zinvolle wetenswaardigheden voorzet.
Maar mij ging het om de kern. Ik heb tot mijn spijt moeten vaststellen dat het
boek getuigt van betreurenswaardige fouten en onjuiste zienswijzen inzake
Spinoza. Ik vind het echt jammer dat ik hier luid en duidelijk moet verklaren
dat wat ons wordt voorgezet als “een nieuwe visie” op Spinoza in werkelijkheid “een
foute visie” op Spinoza betreft. Jammer, jammer, jammer! Ik had zo op iets veel
beters gehoopt van deze auteur.
Hier laat ik het bij. Ik heb niet alles besproken, maar vind het zo wel genoeg. Hij verkondigt bijvoorbeeld als mening dat Spinoza niet de democratie als absolute bestuursvorm zag die hij zou voorstaan, maar dat hij juist grote huiver zou hebben voor een volksregering. Dit is een onderwerp waarover je van mening kunt verschillen en waarvoor je de argumenten kunt proeven, maar waar het minder gauw om juistheid of onjuistheid gaat.
Hoe valt de eindbalans uit? Dat zal al voldoende duidelijk zijn. We hebben geen onafhankelijk oordeelsvermogen waarmee we nu nog eens de balans moeten opmaken. Zoals Spinoza al beschreef hebben de ideeën die opkwamen tijdens het lezen van en schrijven over dit boek hun omarmende of afwijzende lading al afgegeven. Het is dus duidelijk dat, ondanks het vele goeds dat er ook in zit, uiteindelijk dit boek zich laat afwijzen. Ik raad het dus zeker niet aan hen aan die een eerste inleiding in Spinoza zoeken: die zouden volkomen op een verkeerd spoor worden gebracht.
Het is mogelijk wél een nuttig boek voor studenten en anderen die zich al
flink in Spinoza hebben verdiept en tot een zekere kennis zijn gekomen. Hen kan op dit boek worden gewezen met
de uitdaging: zoek de fouten!
Of bijvoorbeeld met de uitdaging: waarom zou de auteur op blz. 95 menen dat wat
Spinoza stelt in 3/Praef (dat de duur van
de dingen niet bepaald kan worden op grond van hun essentie, aangezien de
essentie van dingen geen zekere en bepaalde tijd van bestaan inhoudt) niet
zou rijmen met of in strijd zou zijn met wat hij schrijft in 3/8 (het streven waarmee elk ding ernaar streeft
in zijn zijn (suo esse) te volharden,
houdt niet een eindige tijd, maar een onbepaalde tijd in), en in 3/8d.
Hoezo is dit strijdig? Leg uit.
Tot slot. Er zullen toch al wel bezoekers van dit Spinoza-blog zijn die het boek intussen ook al gelezen hebben? Waarom blijft het zo stil? Waarom komt er geen kritiek of adhesie? Maar goed, de dingen gaan zoals ze gaan.
Reacties
Stan,
1. Ik heb de indruk dat Van Buuren zijn Spinoza-interpretatie, althans voor zover weergegeven in jouw blogs, probeert in te passen in de stoïcijnse fysica, terwijl hij veronachtzaamd dat deze bij de stoïcijnen in dienst staat van de stoïcijnse ethica, de levenswijze. Sterker nog, de Late Stoa van de keizertijd (Epictetus, Seneca, Marcus Aurelius) is vooral een levensleer. En daarvan weten we het meeste.
2. Spinoza's werk is doortrokken van de moderne natuurwetenschap-pen: de meetkundige fysica. Pogingen om zijn werk in te passen in de stoïcijnse fysica doen dan al gauw geforceerd aan. Temeer omdat de laatste slechts fragmentarisch is overgeleverd.
3. Het is, lijkt mij, beter je te oriënteren op de spinozistische levenswijze, althans dat heb ik in mijn boek over de Ethica gedaan. De vraag wordt dan: is dat leven een stoïcijns leven?
Antwoord: Spinoza doet in zijn werk 5 uitspraken over het spinozistische leven, c.q. de spinozistische wijze: 1 daarvan is epicuristisch (TIE14-16), 1 is epicurisctisch-deugdethisch (E4p45c2s), en 3 daarvan zijn stoïcijns gekleurd (E2p49s; E4cap32; E5p42s).
Kortom, Spinoza is, conform de 17e eeuw, een eclecticus, maar helt over naar het stoïcisme (zonder de stoïcijnse fysica). Om zijn metafysica en kenleer te funderen in de stoïcijnse fysica en kosmologie lijkt mij geforceerd en een heilloze exercitie.
Adrie Hoogendoorn 07-04-2016 @ 18:30
Adrie, dank voor je reactie. Ik heb in mijn commentaar niet meer meegenomen dat ook Van Buuren vindt dat Spinoza voor wat betreft de visie hoe de mens moet leven zich voor een aanzienlijk deel op de Stoa baseert, maar dat hij Epicurus volgt als het gaat om de praktische ethiek en z'n ideeën om van het leven genieten (in 4/45s). Ik heb dat niet gedaan, omdat Van Buuren aan de ethiek zelf relatief beperkt aandacht besteedt, maar vooral ook daar ik het genoeg vond om het accent te leggen op de minimaal vier enormiteiten die hij t.a.v het Spinozisme zelf debiteert. Het uitgaan van de Stoa levert mogelijk een verklaring voor 'het scheve lezen' (beter: het niet of mis begrijpen) van Spinoza, maar biedt uiteraard geen verontschuldiging.
Stan Verdult 07-04-2016 @ 23:42
Stan, je commentaar is inderdaad fiks en ik hoop dat de auteur ermee uit de voeten kan. Ik heb inhoudelijk weinig te melden, maar maak je wel deelgenoot van wat ik "spannend" vond. Ik zag dat t/m aflevering 4 de afbeelding van het omslag steeds kleiner werd, alsof in de laatste blog over het boek... het plaatje wellicht zou gaan verdwijnen, als een metafoor van jouw kritische commentaar. Dit gebeurde dus niet, de foto werd juist weer een slag groter. Waarmee je wellicht lijkt te zeggen, en je zegt het ook, dat het boek ook lezenswaardige bladzijden bevat.
Rob van der Hoeden 08-04-2016 @ 10:09
Stan in jouw kritiek (vierde blog) schrijf je dat 'uit waarnemingen, waarmee we onze ervaringen opdoen, gepaard gaande ideeën .... behoren tot het geestelijke, het attribuut denken, dat bij Spinoza veel ruimer is dan het verstand. Maar dat ruimere betekent voor Spinoza wel juist minder adequaat schrijf je ook (...). Voor Spinoza en ook de huidige wetenschap ging het juist om dat ruimere denken niet als een verstandsverhouding op te vatten, maar als gewaarworden. Het waarnemen in de zin van beter leren denken is selectief. Het denken is dan dynamisch gekoppeld aan adequate zintuigelijke voorstellingen (belangrijke informatie om te overleven) van de werkelijkheid, het Zijn, die bedachtzame acties oproepen. Een verstandige koppeling heft de zogenaamde causale barrière, die jij leest in Spinoza, op. Intuïtief passen we dat selectieve denken toe en wetenschappelijk onderzoeken we hoe dat reflectieve redeneren in ons lichaam en brein in zintuigelijk contact met de buitenwereld werkt. Dat lees ik in Spinoza's werk van de TIE, de KV en de Ethica. We krijgen zo inzicht in ons actieve verstandsvermogen ons hersenwerk. Waarom en hoe we essentiële dingen kunnen contextueel onthouden en herinneren en omzetten in waardevolle handelingen en taal. In wiskundige trant naar geometrische voorbeeld legt hij in zijn Ethica de natuurwetmatige ordening en de communicatieve samenhang ervan naar de juiste verstandsverhoudingen en begrippen uit. Spinoza gebruikt een wetenschappelijke methode.
Bas Beekhuizen 08-04-2016 @ 13:58
Beste Stan.
Wat een diepgaande analyse van het boek. Het duizelt me. Maar ook wat knap van je en in zo'n korte tijd (het boek is net uit). Complimenten. Ik had het boek besteld maar twijfel of ik het ga lezen. Ik ben een liefhebber van Spinoza's gedachtengoed maar zeker geen kenner op detail. Heb wel alle boeken van hem gelezen en ook de boeken van o.a. Miriam van Reijen en Jan Knol.
Ik heb inmiddels ook de boeken van Adrie Hoogendoorn in huis en ga daar maar eens mee beginnen.
Dank voor je analyses.
Steef Pinkse 08-04-2016 @ 16:37
@Rob, ook als de auteur er niet mee uit de voeten kan, staat het commentaar nog steeds overeind. Als hij er zich iets van zou aantrekken, kan hij het boek niet eventjes hier en daar wat aanpassen, maar zou hij het - na nog eens een grondige studie van Spinoza - fundamenteel moeten herzien - bijna herschrijven.
Het kleiner brengen van de cover deed ik om wat variatie te hebben en ook daar ik de cover in het eerste blog behoorlijk veel ruimte liet innemen; die ruimte wilde ik telkens 20% verder terugbrengen. En de metafoor die ontstond (dat het boek onder het gehamer van mijn kritiek telkens wat minder waard leek te worden) nam ik als intentie mee. In het vijfde blog ging ik weer terug naar de oorspronkelijke cover en wees ik inderdaad impliciet ook op het waardevolle van veel van het boek. Ik heb er meermalen op gewezen dat er ook veel lezenswaardigs te genieten valt. Van Buuren kán schrijven en komt met allerlei ontdekkingen, waarvan ik heb genoten. Maar ja, van de ernstige weeffout (teveel vanuit de Stoa gelezen en daardoor Spinoza misvormd) moest ik mijn hoofdonderwerp maken.
Leuk dat je ook de boodschap van de vormgeving oppakte.
@Steef Pinkse zou ik aanraden: als je het boek toch aangeschaft hebt, en je hebt al behoorlijk wat kennis van Spinoza, lees het dan. Een extra uitdaging zou kunnen zijn of je mijn kritiek herkent of overdreven vindt. Er valt zoals gezegd ook aardig wat van het boek te genieten.
@Bas, daar ben je dan weer met je zienswijze in een taal die ik nauwelijks kan volgen, zodat ik ook niet weet te antwoorden. Eén voorbeeldje: heb je het in een passage als "inzicht in ons actieve verstandsvermogen ons hersenwerk" nu over de werking van het verstand (denken) of over de werking van hersenen (uitgebreidheid)? Als je dan ook nog geen "causale barrière" tussen de attributen bij Spinoza herkent [zie b.v. 3/7], voel ik weinig behoefte om over jouw interpretatie van Spinoza's filosofie te spreken.
Stan Verdult 08-04-2016 @ 17:27