Spinoza... toonaangevende visie in 'vrije wil'-debat?

De zgn. ‘vrije wil’ is al vele eeuwen een voortdurend oplaaiend onderwerp en zal dat de komende jaren - in ieder geval in Nederland - nóg meer worden. Wat het verleden betreft noem ik slechts: de strijd van Augustinus met Pelagius, van Luther met Erasmus, van Gomarus met Arminius en van Spinoza met de cartesianen. In deze tijd halen almaar meer neurowetenschappers een duit uit het zakje.

Sinds duidelijk is dat het VWO-examenprogramma filosofie vanaf 2012 geconcentreerd zal zijn op het onderwerp ‘vrije wil’ zijn de voorbereidingen op gang gekomen voor een stroom aan publicaties. De uitgevers van titels die tot de VWO-examenboeken 2012-2015 zullen gaan behoren, verwachten dat deze uitgaven de komende jaren niet alleen in het onderwijs, maar ook in het publieke debat een belangrijke rol zullen spelen. Zie hierna.

De Syllabus voor het centraal examen met ingang van 2012 is voor zover ik kon nagaan nog niet gepubliceerd. In die voor de examens 2011 met 'eindtermen' op het onderwerp Rede en Religie, kwam Spinoza bij de filosofen met ‘toonaangevende visie’ nog niet voor. Zal dat bij het onderwerp 'vrije wil' straks anders zijn? Hij wordt, zo zal zodadelijk blijken, nog niet genoemd in de aankondigingen van de bijpassende leerboeken.

Alvast maar iets over de hausse aan uitgaven die eind vorig jaar begon met de vertaling van

Daniel M. Wegner, De illusie van de bewuste wil (The Illusion of Conscious Will), [Bert Bakker, 2010]. Vrije wil is volgens Wegner een illusie, maar wel een die dient als gids voor het begrijpen van onszelf en voor de ontwikkeling van verantwoordelijkheidsgevoel en moraliteit. De illusie van de bewuste wil helpt om ons handelen te herinneren en op waarde te kunnen schatten.

 

Het zou me niks verbazen als zijn uitgever of Victor Lamme zelf, wiens in het voorjaar uitgekomen De Vrije wil bestaat niet. Over wie er echt de baas is in het brein [Bert Bakker, Amsterdam, 2010] al aan acht drukken toe is, eveneens inspeelde op de te verwachten komende nog grotere aanschaffingen door het vwo. Ik volsta hier met te verwijzen naar mijn bespreking van dit boek.
  

• In het voorjaar van 2011 zal het boek verschijnen van de Gentse moraalfilosoof Jan Verplaetse: ’Verwijtloos leven – over de filosofische gevolgen van een onvrije wil’ bij uitgeverij Nieuwezijds; dit volgens Trouw; in de catalogus van de uitgeverij staat het aangekondigd als: Onverantwoord. leven met een onvrije wil. We zullen zien. De catalogus plaatst het boek aldus: Hersenwetenschappers zijn het stilaan eens: de vrije wil bestaat niet. Onze bewuste beslissingen zijn de uitkomst van onbewuste processen waarover we geen ultieme controle hebben. De idee dat een bewust Ik aan de knoppen zit, is een illusie. Wat zijn de gevolgen van een onvrije wil? Rationeel beschouwd zijn we niet langer verantwoordelijk voor of schuldig aan wat we doen of denken. Verantwoordelijkheid vereist immers een vrije wil – die niet bestaat. Maar zonder schuld verliest het recht zijn klassieke grondslag en zonder blaam kun je niemand iets kwalijk nemen. We zitten met een rationele waarheid die niet rijmt met onze intuïties en emoties. Leven met een onvrije wil is toch niet zonder perspectief. Op persoonlijk vlak kan verwijtloos leven bevrijdend werken en op maatschappelijk vlak dringt schuldloos recht nu al onze samenleving binnen. Professionals beschouwen criminelen als risicoburgers en politici zoeken heil in preventie die geen verantwoordelijkheid vereist.

Stof tot denken• Hans Dooremalen, Herman de Regt, Maurice Schouten: Stof tot denken. Filosofische aspecten van brein en bewustzijn. Boom, Amsterdam, augustus 2010.

Zie dit eerdere blog van 1 september 2010, waarin ik over dit boek opmerk: "Schande dat deze auteurs Spinoza totaal negeren. Waarom? Die vraag geeft stof tot nadenken."

Het slimme onbewuste

• In dit rijtje is ook nog te vermelden het boek van Ap Dijksterhuis: Het slimme onbewuste [Bert Bakker, 2007]. "Een voor de leek toegankelijk werk over het (on)bewuste. Dijksterhuis legt vlot uit waarom en hoe het bewuste denken niet zoveel in de melk te brokkelen heeft en dat we besluitvorming beter over kunnen laten aan de rest van ons brein. En zelfs dat we dat ook meestal doen, ook al denken we van niet. Een grappig en eerlijk betoog, geillustreerd met tal van aansprekende experimenten. Een werk dat men in een paar dagen uit heeft, waarna men meer weet over de werking van de eigen hersenen, over goed wetenschappelijk onderzoek en over zichzelf. Met enkele afbeeldingen in zwart-wit, eindnoten en een register. De auteur is als hoogleraar Psychologie van het onbewuste verbonden aan de Radboud Universiteit te Nijmegen." (NBD|Biblion recensie, T. ten Berge)

Twee speciale uitgaven worden voorbereid voor het VWO.

• Maureen Sie (Red.): Hoezo vrije wil? Perspectieven op een heikele kwestie [Lemniscaat, 2011]. Het zal medio januari uitkomen. Het zal beginnen met een historische beschouwing over grote denkers die zich hiermee hebben beziggehouden: Aristoteles, Schopenhauer, Habermas, Dennett [ook Spinoza?] en voorts een staalkaart bieden van inzichten van specialisten als Ger Groot, Bert Keizer, Pauline Kleingeld en Ybo Buruma. Het boek wil ‘interessante dwarsverbanden’ leggen zijn tussen alle wetenschappelijk disciplines waarin over de vrije wil wordt nagedacht en gediscussieerd: neuro- en gedragswetenschappen, psychiatrie, recht en medische praktijk.

Tjeerd van der Laar: Vrije wil. Discussies over verantwoordelijkheid, zelfverwerkelijking en bewustzijn. [Lemniscaat, 2011] Het boek gaat in op vragen als: wat is vrije wil? Doen we iets omdat we dat zelf belangrijk vinden, of zijn we slechts een speelbal van onze genen, onze opvoeding en de invloed van de media? Worden onze handelingen aangestuurd door bewuste gedachten, of zijn onze keuzes al in de hersenen tot stand gekomen voordat we ons daar bewust van worden? Het boek is rijk aan casussen en sleutelteksten van uiteenlopende denkers: van Kant tot Sartre, van Taylor tot Pereboom.
Daarbij is de opzet dat de discussies worden begeleid met een website. De domeinnaam is er al [zie
www.vrijewil.info]*) maar de inhoud nog niet. Het kan echter zijn dat ik het verkeerd begreep en dat de site alleen bedoeld is ter promotie van beide op stapel staande boeken.  

Er zullen vast nog meer boeken over dit onderwerp verschijnen.

Intussen is Trouw - dat in 2009 al eens een artikel had "Zit de vrije wil in onze hersenen?" - begonnen aan een reeks artikelen over ‘leven zonder vrije wil’. Het eerste, waarop ik in dit blog inging, is intussen geplaatst op de website van de ASK. Er zijn inmiddels vier artikelen verschenen. In een volgend blog wil ik hier op ingaan. Zou Trouw hiermee op haar beurt ook werken aan een boekpublicatie voor het onderwijs? We zullen zien.

Zie op kennislink.nl Vrije wil bestaat niet echt

*) Niet te verwarren met http://www.vrijewil.nl/ 
Ga daar eens kijken als u zich wilt vermaken. De 'bewustwordingscoach' heeft een eigen soort catechismus: "De belangrijkste reden dat wij hier op aarde zijn is om onze individualiteit te ervaren en de daarmee samengaande vrije wil te leren gebruiken."

Ook niet te verwarren met http://www.uitvrijewil.nu/
van het dit jaar door de Initiatiefgroep Uit Vrije Wil gelanceerde Burgerinitiatief Voltooid Leven.